आपला इंपोर्टेड उपास

आमच्या गुरू आणि जेष्ठ वनस्पतीशास्त्र अभ्यासक डॉ. हेमा साने यांचा सदर लेख १२ एप्रिल १९८७ रोजी तरुण भारतच्या रविवार पुरवणीत छापून आला होता. तेंव्हा आपल्यापैकी अनेकजणांना बहुतेक वाचता येत नसेल किंवा हा लेख समजण्याचे आपले वय नसेल अशा सगळ्यांसाठी जवळपास एकतीस वर्षांनंतर हा लेख पुनः प्रकाशित करत आहोत 

खरं म्हणजे ’उपास’ या अतिपरिचित शब्दाचे मूळ रूप आहे ’उपवास’. याचा शब्दश: अर्थ नजीक किंवा जवळ बसणॆ, ईश्वरासन्निध बसून काही ध्यानधारणा, चिंतन, मनन करणे. अर्थातच नेहमीच्या कामाला ’सुट्टी’! म्हणून नेहमी लागणार्‍या ’कॅलरीज’ नकोत. म्हणून तसा आहारही नको. म्हणजे एका अर्थाने त्या दिवशी पचनसंस्थेलाही विश्रांती.

पण आज या मूळ संकल्पनेपासून उपासाने फारकत घेतली आहे. आज आपण करीत असलेला उपास म्हणजे रोजच्या जेवणात ’चेंज’ असे झाले आहे. काही जण तर असाही दावा करतात की आपण बुवा (किंवा बाई) फक्त दोन खाण्यांच्या मधल्यावेळेत उपास करतो.

प्रश्न तुम्ही रूढ अर्थाने सनातनी आहात की नाही हा अजिबातच नाही. तर तुम्ही असा प्रचलित उपास करताना काय खाता याच्याशी निगडीत आहे. पण मी जे सांगत आहे ते ऐकल्यावर तुम्ही सनातनी असाल तर उपास करणे ताबडतोब सोडून द्याल आणि पाश्चिमात्याळलेले असाल तर ताबडतोब उपासाला बसाल. कारण उपासाच्या दिवशी जे पदार्थ आपण उपयोगात आणतो ते वनस्पती शास्त्रज्ञांच्या चष्म्यातून ’अभारतीय’ आहेत. ’इंपोर्टेड’ आहेत. अपवाद फक्त वर्‍याचे तांदूळ आणि राजगिरा.

भुईमूग ब्राझीलचा

उपास म्हणजे मुख्य भिस्त शेंगदाणे म्हणजे आपला भुईमूग. पण हा आपला नाही. भुईमूग मूळचा ब्राझीलचा. अगदी प्राचीन काळी, म्हणेजे अज्ञात काळात तो फक्त दक्षिण अमेरिकेते परिचित होता. १६ व्या शतकात पोर्तुगीजांनी भुईमूगाला आपल्याबरोबर अफ्रिकेत नेले. स्पॅनिश लोकांबरोबर भुईमूग पॅसिफिक महासागरातील फिलिपाईन्स बेटावर गेला. नंतर तिथून चीन, जपान, मलाया असा वेडावाकडा फिरत भारतात आला आणि आज भुईमूगाच्या लागवडीत भारत अग्रगण्य आहे.

विरोधाचा कळस म्हणजे शेंगदाणे आपल्याला उपासाला चालतात. पण शेंगदाण्याचे तेल चालत नाही आणि त्यापासून तयार केलेले कृत्रिम, वनस्पतिजन्य तूप मात्र चालते.

बटाट्याची कूळकथा

यानंतरचा क्रम येतो बटाट्याचा. अनेकदा याला ’आयरिश बटाटा’ म्हणत असले तरी बटाटा हाही अमेरिकेचाच बेटा आहे. पेरू आणि बोलिव्हिया देशाचा रहिवासी. इंका या अमेरिकन आदिम संस्कृतीच्या लोकांनाही बटाटा माहीत असावा. टिटिकाका नावाच्या तलावाच्या आसपासच्या प्रदेशात आजच्या लागवडीखाली असलेल्या बटाट्याचे पूर्वज नांदत असावेत असा अंदाज आहे. अ‍ॅंडिज पर्वतात म्हणजे अमेरिकेच्या पश्चिम घाटात साधारणत: ३५०० मीटर उंचीवर बटाट्याच्या अनेक जाती आजही सापडतात. त्यातील काहींना अक्षरश: वाटाण्याएवढे बटाटे येतात. तर इतरांना नेहेमीच्या बटाट्याएवढे. अ‍ॅंडिज मधील आदिम संस्कृतीशी निगडीत असलेल्या खापरांवरही बटाट्याचे चित्र आढळते.

जवळ जवळ १६ व्या शतकापर्यंत बटाटा बाहेरच्या जगालाच काय पण अ‍ॅंडिजचा डोंगराळ भाग सोडल्यास उरलेल्या अमेरिकेलाही त्याचा पत्ता नव्हता. कोलंबस बरोबर बटाटा अमेरिकेहून युरोपला आला. भाजी म्हणून तो फारसा रुचला नाही. पण असा एक समज होता की बटाटे खाल्ल्यावर वंध्यत्व जाते.

सर वॉल्टर रॅलेने बटाटा युरोपमधून इंग्लंडला आणि आयर्लंडला नेला आणि मग तो भारतात आला.

उपास म्हटला की साबुदाणा आलाच. हे कुठल्याही झाडाचे नैसर्गिक बी नव्हते हे सर्वज्ञातच आहे. बटाटा पाण्यात किसला की किसाबरोबर एक प्रकारचा न विरघळणारा पांढरा साका पाण्याच्या तळाशी बसतो हा स्टार्च. यालाच आपण तवकीर (तवकील) म्हणून ओळखतो. अनेक झांडांच्या खोडात असा स्टार्च साठवलेला असतो. मेट्रॉक्झिलॉन सागो नावाचे नारळाच्या जातीचे एक झाड, सायकस, मरांटा आणि टॅपिओका या चार प्रकारच्या वनस्पतीपासून साबुदाण्यासाठी लागणारा स्टार्च मिळतो. पैकी मेट्रॉक्झिला आणि सायकसच्या खोडात असा स्टार्च असतो. मरांटा म्हणजे ज्याला आपण आरारूट म्हणतो त्याच्या भूमिगत खोडात टॅपिओकाच्या मुळात स्टार्च साठवलेला असतो. तुम्ही दक्षिण भारतात प्रवास केला असाल तर टॅपिओकाचे वेफर्ससुध्दा खाल्लेले असतील.

यापैकी मरांटा, टॅपिओका दोन्हींचे उगमस्थान अमेरिका. टॅपिओका अफ्रिकेतही विपुल आहे. तिथले मूळ राहिवाश्यांचे टॅपिओका साठवणीतील अन्न आहे. टॅपिओका आता आग्नेय आशियातील लोकांचेही प्रमुख अन्न बनलेले आहे.

रताळ्याचा प्रवास

रताळे आणि उपवास यांचाही असाच अतूट संबंध आहे. रताळ्याचे लॅटिन नाव आहे आयपोमिया बटाटाज. रताळी ही देखील अमेरिकेचीच ’देन’ आहे. बटाटाज हे रताळ्याचे तिथल्या आदिम समाजातील नाव आहे. आजमितीस रताळ्याचे जंगली पूर्वज अस्तित्वात नाहीत. पण ते कुठे तरी मध्य अमेरिकेत असावेत. काही पूर्वज आहेत पण त्यांना आता रताळी येत नाहीत.

सगळ्यात विचित्र गोष्ट म्हणजे कोलंबसाचे पाय अमेरिकेला लागण्यापूर्वीच रताळ्याला पाय फुटले. हवाई आणि पॉलिनेशिया बेटांना ते केव्हाच पोहोचले. आजही न्यूझीलंडच्या मावरी लोकांचे ते आवडते खाद्य आहे. मात्र रताळ्याने हा प्रवास कसा केला याचे आकलन होत नाही.

कोलंबसबरोबर रताळे युरोपात प्रवेश केला आणि पोर्तुगीजांबरोबर ते भारतात आले आणि स्थिरावले.

मिरचीचा ठसका

फराळाच्या पदार्थांची गोडी मिरची शिवाय अर्थातच नाही. ही मिरचीसुध्दा अमेरिकनच! आपण खरे मिरीचे चाहते. संस्कृत भाषेत मरीची म्हणजे मिरी. मिरची तिखटपणात मिरीच्या जवळची. इंग्रजीमधे रेड पेप्पर म्हणजे मिरची. आणि पेप्पर म्हणजे मिरी पिंपळी. मिरची पुढे इतकी लोकप्रिय झाली की म्हणूनच म्हण तयार झाली असावी ’कानामागून आली नि तिखट झाली’ पण मिरची भारतात फारच लवकर आली असावी. सावता माळ्याने ’लसूण, मिरची, कोथिंबीरी, अवघा झाला सावळा हरि ॥ असे म्हटले आहे. म्हणजे सावता माळी यांच्या काळात म्हणजे १३ व्या शतकात मिरची आपल्याला माहिती होती का ? पण बहुतेक सावता माळ्याचा तोंडी हे वाक्य घुसडण्याचं पुण्यकर्म कोणी महाभागाने केले असावे. मिरचीचा मूळ देश मेक्सीको. मेक्सीको येथील गुंफांमधे इ. स. पू. ७००० च्या काळातील मिरचीचे अवशेष सापडले आहेत. पेरू देशातील काही पूर्वैतिहासीक दफनात मिरचीच्या अस्तित्वाच्या खुणा आढळल्या आहेत. काहींच्या मते वेस्ट इंडिज हा मिरचीचा मायदेश असावा. अर्थातच कोलंबसबरोबर मिरची स्पेनला आली आणि बहुधा सतराव्या शतकाच्या मध्यावर ती युरोपबरोबर, अफ्रिका आणि अशियात पसरली.

फळांमधे खजूर आणि केळी ही महत्वाची. हे दोन्ही वर्षभर मिळणारी फळे. पण खजूरही भारतीय नाही. केळी मात्र चालतील.

तेव्हा राहता राहिले वर्‍याचे तांदुळ आणि राजगिरा. ह्या वनस्पती मात्र अस्सल भारतीय आहेत असा पुरावा उपलब्ध आहे. मग उपासाचा भारतीय मेनू काय राहिला तर वर्‍याचे तांदुळ, राजगिर्‍याच्या लाह्या आणि केळी. आता बोला आहात का उपासाला तयार?

डॉ. हेमा साने