दोन घडीचा डाव

मारतो राजास एक्का, नहिल्यास दहीला मारतो
कल्पनेचे खेळ सारे, कोणी कुणा ना मारतो
पाहता कोणात काही नाही कुठेही वेगळे
सारेच तुकडे कागदाचे, छाप नुसते वेगळे

असा भाऊसाहेब पाटणकरांचा एक शेर आहे. पत्त्यांपासून चालू करून भाऊसाहेब शेवटी वाचकाला वेदांताकडे घेऊन जातात.पण वेदांत वगैरे गोष्टींशी माझा अर्थाअर्थी काही संबंध नसल्यामुळे मी पत्त्यातच गुंतून राहिलो.सँडविचचा लेख लिहितानाच पत्त्यांविषयी काही माहिती मिळेल काय असा किडा माझ्या डोक्यात वळवळला आणि मग मी नेहमीच्या पद्धतीप्रमाणे पुस्तकं पिसायला सुरुवात केली.त्यातूनच ही सगळी माहिती पत्त्यांच्या पानांसारखी पिसारा फुलवून हाताशी लागली.

माझ्या सगळ्या लेखात चीनचा संदर्भ कुठं ना कुठं येतच असतो त्यामुळं इथंही चीन आलेला आहेच.छपाईची सुरुवात जशी चीनमध्ये झाली तशीच पत्ते खेळण्याची सुरुवातही चीनमध्येच झाली.९व्या शतकात चीनमध्ये Tang राजांची राजवट होती,त्यांच्याच काळात block printing तंत्रज्ञानाने पत्ते तयार होऊ लागलेले होते.यावरून त्याआधी एखाद दुसरे शतक आधीपासून तरी तिथं पत्ते खेळले जात असावेत असा अंदाज बांधायला काही हरकत नाही.त्याआधीचे पत्ते हाताने चितारलेले आणि रंगवलेले असत.अर्थात त्यांचे पत्ते आज आपण खेळतो त्यापेक्षा नक्कीच वेगळे होते पण ते पत्त्यांचे खेळ खेळत याचे संदर्भ उपलब्ध आहेत. ते पत्त्यांना Leaf game म्हणत असत.(हे कुठंतरी आपल्या मराठीतल्या “पानां”च्या आसपास जाणारं आहे ना?)या पत्त्यात तीस पाने असत.याच प्रकारचे पत्ते वापरून चीनमध्ये एक जुगारही खेळला जाई.

अरब व्यापारी जगभर प्रवास करत असत त्यांच्याबरोबर पत्ते पर्शिया आणि अरबस्तानात पोचले.अरब या पत्त्यांना ‘कंजीफा’ म्हणत यावरूनच आपल्याकडचा गंजिफा हा शब्द तयार झालेला आहे.अरबांनी हा खेळता खेळता त्यात बरेच बदलही केले असावेत.अरबांकडून पत्ते मध्यपूर्वेत अनेक ठिकाणी पोचले.तेंव्हा इजिप्त आणि आसपासच्या भागात ‘मामलुक’सुलतांनाची सत्ता होती,११व्या शतकाच्या आसपास पत्ते इथेही येऊन पोचले आणि इथूनच आज आपण जे पत्ते बघतो (खरं तर खेळतो)त्यांचे प्राथमिक रूप तयार व्हायला सुरुवात झाली.मामलुकांच्या राज्यात पत्त्यांचा खेळ अतिशय लोकप्रिय झाला होता.यांच्या पत्त्यांच्या प्रत्येक deck मध्ये (ज्याला आपण पत्त्यांचा ‘क्याट’ म्हणतो) ५२ पाने असत.आपल्या इस्पिक (spades),बदाम (hearts),किलवर (clubs) आणि चौकट (diamonds) यांची सुरुवात मामलुकांनी polo sticks,coins,cups आणि swords अशी केली होती.यात प्रत्येक प्रकारची दहा पाने असत आणि मलिक (king), नायब मलिक (deputy king) आणि थनी मलिक (second deputy) अशी तीन court cards असत.

चौदाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात अरब आणि युरोपियन प्रवाशांसोबत पत्ते युरोपमध्ये येऊन पोचले.युरोपमध्ये पत्ते अतिशय लोकप्रिय झाले.पत्ते खेळता खेळता लोकांचा वेळ उत्तम प्रकारे जाऊ लागला,लोक देहभान विसरून पत्ते खेळायला लागले.समाजाच्या सर्वच स्तरातले लोक पत्ते खेळत असत पण हलक्या आणि उनाड लोकांनी फसवेगिरी,खोटेपणाने खेळायला सुरुवात केली.यांतून भांडणे,मारामाऱ्या वगैरे प्रकार नित्याचेच झाले शिवाय लोक कामधंदा सोडून पत्ते खेळत या सगळ्याचा परिणाम म्हणून त्याकाळात राजसत्तेवर वर्चस्व असणाऱ्या चर्चेसनी आपला दबाव वापरत पत्त्यांवर बंधने घालायला भाग पाडले.फ्रान्सचा राजा Charles V याने १३७७ मध्ये पॅरिसमध्ये रविवार सोडून इतर दिवशी पत्ते खेळण्यावर बंदी घातली.१३७९ मध्ये स्वित्झर्लंडमध्येही पत्ते खेळण्यावरच बंदी घालण्यात आली.अर्थातच ही बंदी फार काळ टिकली नाही.

युरोपमध्ये आल्यावर पत्त्यांच्या रुपात आमुलाग्र बदल होत गेला. युरोपमधल्या समाजजीवनाची छाप त्यांच्यावर पडत गेली.मलिक, नायब मलिक आणि थनी मलिकऐवजी युरोपिअन पद्धतीने King, Queen, Knight आणि Knave म्हणजे गुलाम (याला आपल्याकडं गोटू का म्हणतात हे मात्र कळत नाही) अशी court cards तयार केली जाऊ लागली.म्हणजेच आता ५२ ऐवजी ५६ पत्ते तयार होऊ लागले. Polo sticks या चिन्हाऐवजी Baton हे चिन्ह वापरले जाऊ लागले,याचं कारण म्हणजे पोलोचा खेळ अरबांच्यात लोकप्रिय असला तरी युरोपात फारसा प्रचलित नव्हता.

पत्त्यांचा खेळ प्रसिद्ध झाला असला तरी पत्ते तयार करणे हे अजूनही खर्चिक आणि वेळखाऊ होते.हाताने तयार केले जाणारे आणि रंगवले जाणारे पत्ते हळूहळू स्टेन्सिल वापरून तयार केले जाऊ लागले.यामुळे ते स्वस्तही झाले आणि तयार करण्याचा वेळही कमी झाला.जर्मनी आणि फ्रान्समध्ये उत्तम प्रतीचे पत्ते तयार होत,पण फ्रेंचांनी स्टेन्सिल्स वापरून जलद उत्पादन सुरू केल्याने जवळपास संपूर्ण युरोपभर फ्रान्समध्ये तयार झालेले पत्ते प्रचलित झाले.आज आपण वापरतो ते पत्तेसुदधा फ्रेंच पद्धतीचेच आहेत.

पत्त्यांची उत्क्रांती मात्र अजूनही संपलेली नव्हती.पत्त्यांच्या deck मधले knaves काढून टाकून त्यांची संख्या ५६ वरून पुन्हा ५२वर आणली गेली.स्पॅनिश लोकांनी deck मधून राणी काढून टाकून त्याऐवजी घोड्यावर स्वार झालेला knight (सरदार) ची भरती केली. स्पेनपाठोपाठ जर्मन decks मधूनही राणी हद्दपार झाली.फ्रेंचांनी मात्र आपल्या decks मध्ये राणी कायम ठेवली.फ्रेंच decks चा प्रसार सर्वदूर झाला असल्याने सर्वत्र राणीच प्रचलित झाली.तरीही अजूनसुद्धा जर्मनीतल्या काही भागात राणी नसलेले decks वापरले जातातच. फ्रेंचांनीच Knight ऐवजी knave ला deck मध्ये परत आणलं.

Spades (इस्पिक),Hearts (बदाम) Diamonds (चौकट) Clubs/Clover (किलवर) ही चिन्हे फ्रेंच decks मध्ये वापरली जाऊ लागली.यांचा संबंध तत्कालीन समाजरचनेशीही जोडलेला होता.Spade म्हणजे भाल्याचा फाळ हे राजसत्तेचे प्रतीक,Hearts चर्चचे, Diamonds उच्चभ्रू वर्गाचे आणि Clubs शेतकरी आणि कामगार वर्गाचे प्रतीक ठरवले गेले. जर्मन या चिन्हांऐवजी त्यांच्या decks मध्ये Bells म्हणजे राजसत्ता (या bells छोट्या घुंगरासारख्या असत आणि ससाण्याच्या पायात बांधायला वापरल्या जात.जर्मन राजघराण्यात falconry चा खेळ प्रसिद्ध होता त्याच्याशी हा संबंध जोडलेला होता), Hearts म्हणजे चर्च, Leaves म्हणजे मध्यमवर्ग आणि Acorns म्हणजे शेतकरी आणि कामगार वर्ग ही चिन्हे वापरत.युरोपमधल्या इतरही काही देशात अशीच निरनिराळी चिन्हे वापरली जात.

खरी गंमत या नंतरच आहे,पत्त्यातले राजराणी हे खरेच असतात काय? ते कुठून आले? हे प्रश्न तुम्हाला एव्हाना पडले असतील तर त्यांचीही उत्तरं मी देणार आहे.सुरुवातीला पत्त्यात राजे म्हणून बायबलमध्ये उल्लेख आलेला जेरुसलेमचा राजा सॉलोमन, रोमन साम्राज्याचा पहिला सम्राट ऑगस्ट्स, फ्रान्सचा एक राजा क्लॉविस आणि रोमन सम्राट कॉन्स्टंटाईन हे चार राजे मानले गेले होते.पण पुढे सतराव्या शतकाच्या आसपास या राजांऐवजी रोमन सम्राट चार्लमेन Hearts, बायबलमध्ये उल्लेख आलेला जेरुसलेमचा राजा डेव्हिड Spades, रोमन सम्राट ज्युलिअस सीझर Diamonds आणि ग्रीसचा राजा अलेक्झांडर Clubs हे चौघे decksच्या राजसिंहासनावर स्थानापन्न झाले.

तर राणीवशात बायबलमधल्या कथेतली जुडीथ Hearts, Spades ची राणी पलास म्हणजेच युद्धदेवता अथेना,बायबलमधल्या कथेतील रॅचेल Diamonds समाविष्ट झाल्या.चौथी राणी Clubsची Argine हिची मात्र ओळख काही पटत नाही. अर्थात हे सगळे अंदाज आहेत आणि अर्थातच याला छेद देणारेही काही मतप्रवाह आहेत.

Knaves उर्फ Jack सुद्धा तत्कालीन समाजावर छाप असलेल्या व्यक्तिमत्वांपासून वेगळे राहिले नाहीत.त्यामुळे La Hire हा चौदाव्या शतकातला फ्रेंच योद्धा Hearts, Ogier हा अजून एक फ्रेंच सरदार Spades, Diamonds साठी Hector ( होय! तोच तो ट्रॉय सिनेमातला) आणि ब्रिटिश राजा आर्थरचा सरदार Lancelot हा Clubs चा knave बनला.

पण या सगळ्या राजे राण्या आणि त्यांच्या इमानी सरदारांच्या गर्दीत Joker कुठं आहे? तर Joker काही युरोपिअन decks मध्ये समाविष्ट नव्हता तो आणण्याचे श्रेय अमेरिकनांचे आहे. Joker सगळ्यात शेवटी म्हणजे १८६० च्या सुमारास Poker सारख्या एका खेळासाठी deck मध्ये समाविष्ट करण्यात आला.

आता डाव संपून पत्ते गोळा करण्याची वेळ झाली पण अजून आपले आवडते ते ‘लॅडीस’ ( उर्फ वख्खई), झब्बू, सात-आठ, पाच तीन दोन, बदाम सात वगैरे खेळ कुठून आले हे प्रश्न शिल्लक आहेतच.आता त्यासाठी तुम्हीच इंटरनेट पिसायला घ्या आणि तुम्हाला सापडलेली उत्तरं मला पण सांगा.