हरवलेल्या आवाजांच्या शोधात

मानवाच्या उत्क्रांतीच्या वेगवेगळ्या टप्प्यांमधे त्याने वेगवेगळे शोध लावले. त्यातला एक महत्वाचा शोध म्हणजे भाषा. त्याने संवादासाठी भाषेचा शोध लावला. पण त्या आधीपासून तो निसर्गातील अनेक आवाज ऐकत होताच. कधीतरी त्याने त्या आवाजांची नक्कल करण्याचा प्रयत्नही केला असेल. पण एकंदरीत त्याचे आयुष्य खडतरच होते. पण पुढे जेव्हा त्याच्या जीवनात स्थिरता आली तेव्हा त्याने मनोरंजनासाठी नाचगाण्याचा व त्याबरोबर साथीला संगीताचा आधार घेतला असावा. दोन वस्तू एकमेकांवर आदळल्यावर येणारा आवाज हेच त्याचे पहिले संगीत असावे. मग या वस्तू एकमेकांवर आदळताना एक विशिष्ठ ठेका धरुन त्यावर नाचगाणे चालत असावे. या सुरुवातीच्या काळात संगीताची साधने म्हणजे हाडे, बांबू, वेगवेगळे दगड अशा गोष्टींचा वापर केला गेलेला असावा. या नाचगाण्यांचा पहिला भौतिक पुरावा आपल्याला मिळतो तो हजारो वर्षांपूर्वी काढलेल्या गुंफाचित्रांमधे. भीमबेटका येथील भित्तीचित्रांमधे नाचगाण्यात मश्गुल असलेली अनेक चित्रे आहेत. मनोरंजनाबरोबरच काही धार्मिक समारंभातही संगीताचा उपयोग केला जात असावा.

हे ’नमनालाच घडाभर तेल’ कशाला? तर आजचा धांडोळा आहे अशाच अनवट वाद्यांबद्दल. आपण वेगवेगळ्या प्रकारचे संगीत ऐकत असतो. ऐकताना त्या गाण्याच्या शब्दांकडे किंवा त्या गाण्यात वाजवलेल्या वाद्यांकडे आपण लक्ष देतो. पण अनेक गाण्यांमधे एखादा विशिष्ठ ठेका देण्यासाठी काही वाद्ये वापरली जातात. या वाद्यांचा आवाज मुख्य वाद्यांच्या आवाजात हरवून जातो.  तबला, ढोलक, ड्र्म अशा percussion  म्हणजे ठेका देणार्‍या वाद्यांबरोबरच आणखीही काही ठेका देणारी वाद्ये वाजवली जातात. मात्र त्या वाद्यांचा ठेका जाणवाला तरी आपल्याला त्या वाद्यांबद्दल फारसे माहित नसते. या वाद्यांनी अनेक गाण्यांमधे रंगत भरली आहे.

गुइरो (Güiro) नावाचे एक लॅटिन अमेरिकन वाद्य आहे. हे वाद्य percussion  म्हणून वापरले जाते. भोपळ्यापासून हे वाद्य बनवलेले असते. भोपळा वाळवून त्याला पोकळ केले जाते. या वाळवलेल्या भोपळ्यावर अनेक दंतुर खाचा केलेल्या असतात. या खाचांवर एका काठीने घासून विशिष्ठ आवाज काढला जातो. हे वाद्य लॅटिन अमेरिकेत दक्षिण अमेरिकेतून किंवा अफ्रिकेतून आले असावे. मेक्सिको येथील अ‍ॅझटेक संस्कृतीत हाडांवर खाचा केलेले असेच एक वाद्य वापरात होते. कॅरेबियन बेटांवरही मोठ्या भोपळ्यापासून किंवा जनावराच्या हाडांपासून बनवलेले असे एक वाद्य वाजवले जात असे. या वाद्यात अनेक प्रयोग केले गेले. भोपळ्याऐवजी धातूपासून बनवलेल्या गुइरो मधून एक वेगळाच ध्वनी निघतो. याच बरोबर यावर घासण्यासाठी एका काठीऐवजी अनेक छोट्या काड्यांनी  आणि कंगव्यासारखी दिसणारी  गुइरो पिक (Güiro Pick) वापरली जाते.

आपल्या हिंदी चित्रपट संगीतामधे अनेक संगीतकारांनी या वाद्याची भारतीय आवृत्ती ’रेसो रेसो’ हे वाद्य वापरलेले आहे. अनेक संगीतकारांनी आपल्या गाण्यांमधे हे वाद्य वापरले असले तरी याचा मोठ्या प्रमाणात उपयोग केला तो ओ. पी नय्यर, एस डी बर्मन आणि आर डी बर्मन यांनी. पडोसन चित्रपटातल्या ’मेरे सामनेवाले खिडकी मे’ या गाण्याच्या सुरुवातीला हे वाद्य वापरलं गेलं आहे. या वाद्याचा उपयोग केलेलं आणखी एक गाणं म्हणजे दो फुल मधलं ’मुथुकोडी कव्वाडी हडा’. या गाण्यांमधे prominently ऐकू येणारे हे वाद्य इतर अनेक गाण्यांमधे backgroundला ऐकू येतं. अभिमान चित्रपटातील ’रे मित ना मिला रे’ या गाण्याच्या सुरुवातीला हे वाद्य वाजवताना दाखवले आहे.  रेसो रेसो बनवण्यासाठी प्लॅस्टिक, फायबर आणि धातूंचा उपयोग करण्यात येतो.
(भांग पाडायच्या कंगव्यावर एखाद्या पट्टीने घासूनही असा आवाज मिळतो. बघा प्रयत्न करुन)

https://www.youtube.com/watch?v=bSItOIS0k5w
https://www.youtube.com/watch?v=MHPdtBwfaco

कबासा हे आणखी एक वाद्य percussion मध्ये वापरले जाते. या वाद्याचे मूळ अफ्रिकेमधे सापडते. हे अफ्रिकन कबासा भोपळ्यापासून बनवलेले असते. या अंडाकृती पोकळ भोपळ्यावर तारांमधे अडकवलेल्या मण्यांच्या माळा असतात. हे वाद्य खुळखुळ्याप्रमाणे दिसते. त्याला हातात धरण्यासाठी एक लाकडी हॅण्डल असते. एका हातात हे हॅण्डल धरुन दुसऱ्या हाताने या मण्यांचा त्या पोकळ भोपळ्यावर आघात करुन विशिष्ठ आवाज काढला जातो. आघात करतानाच हॅण्डलने आतला भोपळा फिरवून वेगवेगळ्या प्रकारचे तालबध्द आवाज काढले जातात. मार्टिन कोहेन या लॅटिन तालवाद्यांच्या तज्ञाने धातूपासून कबासा बनवले. या कबासाने एक वेगळाच मेटॅलीक आवाज मिळतो.

कबासा हे वाद्य अनेक हिंदी गाण्यामधे आजही वापरले जाते. आप की कसम या चित्रपटातलं ’जिंदगी के सफर मे’ या गाण्यात बॅकग्राउंडला कबासा वाजताना ऐकू येते. आराधना मधल्या ’मेरे सपनो की रानी’ मध्येही कबासा वापरलेलं आहे. तिसरी मंझिल मधल्या ’ओ मेरे सोना रे’ मधेही कबासा सापडते.

आणखी एक वाद्य आहे ते स्पॅनिश कॅस्टॅनेटस. हे वाद्य प्राचीन काळापासून युरोपमधे वाजवले जात असे. चेस्टनट्च्या लाकडाचे कपसारख्या आकाराचे दोन ठोकळे एकमेकांना दोरीने बांधलेले असतात. हे वाद्य हातात धरुन हे दोन ठोकळे बोटांच्या विशिष्ठ हालचालींनी एकमेकांवर आदळून त्यातून ध्वनी निर्माण केला जातो. या दोन हातातील जोडींच्या आवाजाचे pitch थोडे वेगळे असतात. कमी pitch असलेल्या ठोकळ्यांना माचो (male) असे म्हणले जाते व ते डाव्या हातात धरले जातात. जास्त pitch असलेल्या ठोकळ्यांना हेम्ब्रा (female) असे म्हणले जाते व ते उजव्या हातात धरले जातात (स्त्रियांच्या आवाजाचा pitch जास्त असतो का?) . या वाद्याचा आवाज ऐकायला जितका चांगला असतो तेवढेच हे वाद्य वाजवताना पहायलाही मजा येते. प्राचीन काळी ग्रीस आणि इजिप्तमधे लहान हाडे एकमेकांवर आदळून वाजवली जात. युरोपात इतर ठिकाणी अस्तंगत झालेले हे वाद्य स्पेनने मात्र सांभाळले. १७ व्या शतकातील सापडलेल्या एका चित्रामधे कोसेक जमातीतील काही स्त्रिया हातात लाकडी ठोकळे घेऊन वाजवताना दाखवल्या आहेत.

हिन्दी चित्रपट संगीतात कॅस्टॅनेटसचा वापर केला गेला आहे. जुन्या चित्रपटांमधे क्लब मधे गाणं गाताना हातात कॅस्टॅनेटस घेतलेली गायिका दाखवलेली असते. मिलाप नावाच्या चित्रपाटातील ’हमसे भी कर लो कभी कभी’ या गाण्यात गीता बाली हातात कॅस्टॅनेटस घेऊन वाजवताना दाखवलेली आहे. तसेच ये रात फिर ना आयेगी या चित्रपटातल्या ’हुजुरेवाला’ या गाण्यातही हेलन कॅस्टॅनेटस वाजवताना दाखवली आहे. छोटे नबाब या चित्रपटातील ’मतवाली ऑंखोंवाले’ या गाण्यातही कॅस्टॅनेटस वाजवताना दाखवलेले आहे.

https://www.youtube.com/watch?v=oyJ5IT-Pjpk

चायनीज वुडन ब्लॉक्स नावाचे एक लाकडी वाद्य आहे. त्याचा आवाज बराचसा कॅस्टॅनेटस सारखाच असतो. त्यामुळे कधी कधी गाण्यात कॅस्टॅनेटस वाजवलय का चायनीज ब्लॉक्स वाजवलय ते कळत नाही. ओ. पी. नय्यर यांच्या गाण्यामधे चायनीज ब्लॉक्सचा वापर बराच केला गेला आहे.

या वाद्यांमुळे गाण्यांमधे एक वेगळीच मजा येते. आता शोधा तुम्हाला कुठल्या गाण्यांमधे ही वाद्ये वाजवलेली सापडतात आणि आम्हालाही कळवा.

कौस्तुभ मुद्‌गल

(टिप : धांडोळ्यावरील लेख छापील पुस्तक स्वरुपात वाचायला तुम्हाला आवडेल का? कृपया comment मधे तुमच्या प्रतिक्रीया द्या.)