ऐसी अक्षरे – भाग १

आज आपण आपले विचार व्यक्त करण्यासाठी कुठली माध्यमे वापरतो? मुद्रित माध्यम, सोशल मिडिया, दूरदर्शन अशी यादी बरीच वाढवत नेता येईल. पण विचार व्यक्त करण्यासाठी आपण कुठली साधने वापरतो याचा विचार करु गेल्यास लिपीचा नंबर बराच वरचा लागेल. वरील कुठल्याही माध्यमाद्वारे माहिती पाठवायची असेल तर अक्षरांच्या मदतीने तो पोहोचवणे सोपे जाते. पण या लिप्यांचा उगम शोधायला आपल्याला बरेच मागे म्हणजे आजपासून सुमारे २५-३० हजार वर्षे मागे जावे लागते. कुठलीही लिपी बनण्याच्या आधी भाषा निर्माण झाली यात संशय नाही आणि भाषेच्या स्वरांना चित्रात बसवण्याचा प्रयत्न मानवाने लिपीद्वारे केला.

हजारो वर्षांपूर्वी मानवाला आपल्या मनातल्या भावभावना प्रकट करण्याची इच्छा झाली. निसर्गातील विविध आवाज तो ऐकत होता व या आवाजाची नक्कलही त्याने करुन बघितली असेल. यातूनच तो तोंडावाटे निरनिराळे आवाज काढून संवाद साधू लागला. इथे भाषा निर्माण झाली. पण तो इथेच थांबला नाही. मग त्याने निसर्गातील वस्तूंचा वापर करुन गुहांमधे चित्रे काढली. तोही त्याच्या मनातल्या भावना प्रकट करण्याचा एक मार्ग होता. तो काढत असलेल्या निरनिराळ्या आवाजांना त्याने चित्रबध्द केलं आणि कुठल्या आवाजाला कुठले चित्र वापरावे याचे प्रमाणीकरण केले. आज आपल्याला एखादे अक्षर बघून त्याचा उच्चार कसा करायचा हे माहित असले तरी त्यावेळी त्याच्यासाठी ते एक चित्रच होते. इथेच लिपीचा जन्म झाला.

गुहांमधील या चित्रांना लिपी म्हणता येणार नाही पण आपल्या मनातल्या भावना, रोज घडणारे प्रसंग, वेगवेगळे प्राणी पक्षी अशा अनेक गोष्टींची अभिव्यक्ती या चित्रांमधून त्याने दगडांवर उमटवली. हा मानवाच्या प्रगतीतला एक महत्वाचा टप्पा मानला पाहिजे. त्याने प्रारंभी काढलेल्या चित्रांमधे त्याला दिसलेले प्राणी, पक्षी यांचे चित्रण येते. नंतरच्या काळात त्याने अशी अनेक चित्रांची मालिका काढण्यास सुरुवात केलेली आढळते. ज्यात एखाद्या प्राण्याची शिकार करतानाचा प्रसंग, लढाईचा प्रसंग किंवा नाचगाण्यांच्या प्रसंगाचे विस्तृतपणे  चित्रण केलेले आढळते.

यानंतरचा टप्पा आहे तो Ideogram म्हणजे चिन्हांकीत लिपीचा.  यात त्याने त्याच्या मनातल्या भावनांचे वेगवेगळ्या चिन्हांमधे प्रकटीकरण करणे सुरु केले. पण अजूनही या चिन्हांना आवाज मिळालेला नव्हता. Ideogram चे उत्तम उदाहरण म्हणजे चिनी लिपी.  आणि यानंतर मात्र त्याने उमटवलेल्या प्रत्येक चिन्हाला विशिष्ठ उच्चारणाद्वारे आवाज दिला व त्याचे प्रमाणीकरण केलं. इथे खर्‍या अर्थाने लिपीची भाषेशी सांगड घातली गेली.

वैदिक साहित्य हे मौखिक असल्याकारणाने लिखित स्वरुपातले कुठलेही पुरावे आपल्याला मिळत नाहीत. कदाचीत त्याकाळी (अर्थात त्याचा कालखंड कुठला हा एक मोठा प्रश्नच आहे) ते लिहिले गेले असल्यास कालौघात ते नष्ट झाले असेच म्हणावे लागेल.

साधारणत: इ.स.पू  ३००० वर्षांपूर्वी मेसोपोटेमिया येथे टोकदार हत्याराने विविध चिन्ह उमटवलेल्या चिकणमातीच्या अनेक पट्ट्या मिळालेल्या आहेत. अर्थात ही कुठली लिपी असावी का? याबद्दल निश्चित काही सांगता येत नाही. पण याच कालखंडात भारताच्या वायव्य प्रांतात असलेल्या प्रगत सिंधू संस्कृतीच्या सापडलेल्या मुद्रांवरही अशाच चिन्हांकीत लिपीने लिहिलेले आढळते. ही लिपी वाचण्याचे अनेक दावे केले गेले असले तरी ही लिपी अद्याप वाचली गेलेली नाही.  तसेच याच कालखंडातील इजिप्तमधील पिरॅमिडस्‌मधेही अशीच चिन्हांकीत लिपी सापडते. त्यानंतर जगभर वेगवेगळ्या प्रदेशांमधे अशा चिन्हांच्या लिपींचा वापर सुरु झालेला दिसतो.  नंतर या चिन्हांना स्वरही मिळाले. या चिन्हांच्या आकृतीबंधातून ती काय सांगत आहेत हे कळत असे. पुढच्या प्रगतीच्या टप्प्यावर मात्र ही चिन्हे Expressive कडून symbolic झाली. याच चिन्हांच्या लिपीतून ग्रीक व त्यानंतर आपण सध्या वापरतो ती रोमन लिपी निर्माण झाली. भारतातील एक जुनी लिपी म्हणजे ब्राह्मी, तिच्यावरुन अनेक लिप्या तयार झाल्या.

सध्याच्या लेबॅनॉन, ट्युनिशिया व माल्टा या भागात इ. स. पू. ९ व्या शतकात फोनिशीअन भाषा बोलली जात असे. या भाषेची एक लिपी देखील होती. ग्रीकांनी या लिपीतील अक्षरांवर संस्कार करुन त्यांना वेगवेगळे स्वर दिले व त्यांचे प्रमाणीकरण केले. टायपोग्राफी या शब्दाची निर्मितीच ग्रीक शब्द Typo म्हणजे चिन्हांकीत करणे आणि Graphy  म्हणजे लिहिणे यापासून झालेली आहे. ग्रीकांनी बनवलेल्या या लिपीमधे सगळी अक्षरे कॅपिटल होती. तसेच दोन शब्दांच्या मधे जागा सोडणे वगैरे नियम तयार झालेले नव्हते. रोमन लोकांनी या लिपीत आणखी भर टाकली व ८ व्या शतकात कॅपिटल व लोअर केसच्या अक्षरांचा वापर चालू झाला.

गंमतीचा भाग असा की वेगवेगळ्या भागात एकाच स्वरासाठी वेगवेगळी चित्रे किंवा चिन्हे म्हणजेच अक्षरे निर्माण झालेली दिसतात. अगदी भारताबद्दलच बोलायचं झालं तर भाषेप्रमाणे लिपीही बदलते. पण जगात इतरत्र मात्र असे आढळत नाही. युरोपमधे बर्‍याच भाषांनी रोमन लिपीमधे थोडी भर टाकून ती वापरण्यास सुरुवात केली. त्याचप्रमाणॆ अरबी लिपी ही फारसी किंवा उर्दू लिहिण्यासाठी आजही वापरली जाते.

दरम्यानच्या काळात दगड, ताडपत्र, भुर्जपत्र, जनावरांच्या कातड्यापासून बनवलेले पार्चमेंट अशा वेगवेगळ्या माध्यमांचा वापर लिखाणासाठी सुरु झालेलाच होता. ही सगळी हस्तलिखिते होती. त्यामुळे लिखित साहित्याच्या प्रती बनवणे हे अत्यंत जिकीरीचे आणि वेळखाऊ काम होते. शिक्षणासाठी किंवा धर्मप्रसारासाठी लागणार्‍या ग्रंथांच्या प्रती निर्माण करणे अत्यंत गरजेचे होते.  याच कालखंडात चीनमधे कागदाचा शोध लागलेला असला तरी तो अजून जगासमोर आलेला नव्हता. कागद हे माध्यम जगासमोर आल्यानंतरही  हाताने लिहिण्याच्या कृतीला अजुनही पर्याय मिळाला नव्हता.

गटेनबर्गने धातूचे खिळे जुळवून तसेच तेलमिश्रीत शाई वापरुन केलेली छपाई ही त्यावेळी मोठी क्रांतीच मानावी लागेल. खिळे जुळवून छपाईच्या तंत्राचे मूळ मात्र चीनमधे सापडते. गटेनबर्गला हा शोध लागण्यापूर्वी सुमारे हजारवर्षे अशी छपाई चीनमधे चालत होती. लाकडाच्या ठोकळ्यावर उलटी अक्षरे कोरली जात व त्यांना शाई लावून ती कागदावर छापली जात. पुढे भाजलेल्या मातीची अक्षरे बनवून व ती जुळवून छापण्याचे तंत्र त्यांना गवसले. पण त्यांनी हे तंत्र अनेक वर्ष चीनच्या बाहेर मात्र जाऊ दिले नाही. रेशीम मार्गावरून पश्चिमेकडील देशांशी चालणार्‍या व्यापारामुळे चीनी व्यापार्‍यांचा अरबी लोकांशी संबंध येत असे. याच संबंधांमधून अरबांना हे तंत्र माहिती झाले व त्यांच्यामार्फत ते युरोपात पोहोचले. मात्र गटेनबर्गने बनवलेला पहिला खिळ्यांचा संच वाचण्याच्या दृष्टीने फारसा चांगला नव्हता.

मुद्रणासंबधीत टायपोग्राफीची सुरुवात येथून झालेली आपल्याला आढळते. एखादा टाईप बनवताना अतिशय बारकाईने विचार केला गेला आहे. त्या अक्षराचे वळण, त्या अक्षराची जाडी, त्याच्या सरळ रेषांचे कोन व गोलाकार भागांची गोलाई, कॅपिटल व लोअर केस मधली अक्षरे अशा अनेक अंगांनी विचार केला गेलेला आहे. अक्षरांची ही संरचना प्रारंभी हातानीच केली गेली व त्यानंतर त्यांना मुद्रणासाठी वापरण्यायोग्य असे धातूंचे खिळे बनवण्यात आले. टाईप डिझाईनची ही प्रगती अतिशय त्रोटक शद्बात मांडलेली आहे.

टायपोग्राफी जसजशी प्रगत होत गेली तसतसे वेगवेगळे ’टाईपफेस’ ज्याला आपण सध्या ’फॉन्टस’ म्हणतो ते तयार होत गेले. गटेनबर्गने बनवलेला पहिला टाईप होता ब्लॅक लेटर या नावाचा. पण हा टाईप वाचण्याच्या दृष्टीने अत्यंत किचकट होता. मग १५ व्या शतकातच निकोलस जेन्सन या फ्रेंच संशोधकाने पहिला रोमन टाईप बनवला. हा टाईपफेस वाचण्याच्या दृष्टीने अतिशय सुटसुटीत होता. यानंतर रोमन टाईपलाच उजवीकडे एक विशिष्ठ कोनात तिरका करून ’इटॅलीक्स’ टाईप बनवला गेला. यानंतर १८ व्या शतकापर्यंत टाईपमधे फारशी प्रगती झाली नाही. १८ व्या शतकात इंग्लडमधे विल्यम कॅसलॉन याने रोमन टाईप आणखी चांगल्याप्रकारे डिझाईन केला व त्यानंतर जॉन बास्करव्हिले, डिडोट, बोडोनी यांनीही रोमन टाईपवर आधारीत वेगळे टाईपफेस बनवले. विल्यम कॅसलॉनचा पणतू चवथा कॅसलॉन याने सेरीफ नसलेला सान्स सेरीफ टाईपफेस विकसीत केला.

२० व्या शतकाच्या सुरुवातीला पॉल रेनर या जर्मन डिझायनरने फुच्युरा नावाचा टाईपफेस बनवला. त्यानंतर एरिक गिल या इंग्लीश डिझायनरने गिल सान्स हा टाईपफेस बनवला. जगातला सर्वात जास्त वापरला गेलेला व आवडता टाईपफेस हेल्वेटीका हा स्विस डिझायनर मॅक्स मिडिंगर याने तयार केला. (Helvetica या टाईपच्या निर्मितीला ५० वर्षे झाली त्यानिमित्ताने २००७ साली एक माहितीपट काढला गेला. तो जरुर बघा.)

टायपोग्राफी मधली ही प्रगती मुद्रण शास्त्राच्या दृष्टीने अतिशय महत्वाची आहे. निर्माण झालेल्या या वेगवेगळ्या टाईप्सचे खिळे बनवले गेले व ते छपाईसाठी वापरले जाऊ लागले. रोमन लिपीचे जसे खिळे बनवले गेले तसेच देवनागरी, बंगाली अशा भारतीय लिप्यांचेही खिळे बनले. प्रारंभी ते परदेशातून आयात करावे लागत. पण त्यानंतर भारतातच अनेक टाईपफाऊंड्री चालू झाल्या. हा आहे  टायपोग्राफीचा प्रवास.

आज मोबाईलवरच तुमच्यासमोर माहितीचा खजिना उघडला जातो. पण सुमारे सव्वाशे वर्षांपूर्वी माहितीची कुठली साधने उपलब्ध होती? टेलिग्राफचा शोध लागलेला होता आणि टेलिफोन अजूनही बाल्यावस्थेत होता. त्यामुळॆ माहितीच्या देवाणघेवाणीत मुद्रणशास्त्राचा शोध अतिशय महत्वाचा आहे. १५ व्या शतकात गटेनबर्गने लावलेल्या मुद्रणयंत्राच्या शोधामुळे पुस्तकांबरोबरच अनेक वर्तमानपत्रांच्या छपाईलाही सुरुवात झाली. गटेनबर्गने शोधलेल्या लेटरप्रेस मशिनमुळॆ एका वेगळ्या शाखेची निर्मिती झाली. टाईपफेसचे खिळे वापरुन छपाईचे तंत्रज्ञान विकसीत होत गेले आणि १९ व्या शतकाच्या अखेरीस या तंत्रातच एक मोठी क्रांती घडली…..

क्रमश:

कौस्तुभ मुद्‌गल