ऐसी अक्षरे – भाग २

This is eighth wonder in the world

Thomas Edison

एडिसनचे हे उद्‌गार आहेत जगातल्या एका महत्वाच्या शोधासंबधी.

आज संगणकाची एक कळ दाबली की तुमच्यासमोर माहितीचा खजिना उघडतो. पण सुमारे सव्वाशे वर्षांपूर्वी माहितीची कुठली साधन उपलब्ध होती? टेलिग्राफचा शोध लागलेला होता आणि टेलिफोन अजूनही बाल्यावस्थेत होता. माहितीच्या देवाण घेवाणीत मुद्रणशास्त्राचा शोध अतिशय महत्वाचा आहे. १५ व्या शतकात गटेनबर्गने लावलेल्या मुद्रण यंत्राच्या शोधामुळे पुस्तकांबरोबरच अनेक वर्तमानपत्रांच्या छपाईला सुरुवात झाली.

गेल्या दोन शतकात जगात लागलेले महत्वाचे शोध कोणते या प्रश्नांची उत्तरे वेगवेगळे येतील. कोणी म्हणेल वीज, कोणी म्हणेल वाफेवर चालणारे यंत्र तर कोणी म्हणेल संगणक. खरं तर ही यादी न संपणारी आहे. आत्तापर्यंत मानवाने लावलेल्या सगळ्या शोधांचा त्याच्या प्रगतीमध्ये काही ना काही वाटा आहे. पण या सगळ्या शोधांमध्ये एका अतिशय महत्वाच्या शोधासंबंधी आपल्याला फारशी माहिती नाही.

गटेनबर्गने याच तंत्राचा उपयोग करुन धातूंच्या खिळ्यांचा उपयोग करुन मुद्रणशास्त्राला एक नवे वळण दिले. पण अर्थात त्यावेळी टायपोग्राफीची फारशी प्रगती झालेली नव्हती. त्यामुळे गटेनबर्गने वापरलेल्या खिळ्यांच्या टाईपमधे विविधता नव्हती. गटेनबर्गने लावलेल्या लेटरप्रेस मशिनमधे पुढे प्रगती होत गेली आणि त्यातूनच स्वयंचलीत लेटरप्रेस मशीन तयार झाले.

टायपोग्राफीची प्रगती आपण आधीच्या लेखात बघितलेलीच आहे. वेगवेगळे टाईप जरी निर्माण झाले तरी हाताने खिळे जुळवण्याच्या तंत्रात त्यामानाने फारशी प्रगती अजून झाली नव्हती. हातानी खिळे जुळवून त्यावरुन छपाई करणे हे अतिशय जिकिरीचे काम होते. समजा एखादे पुस्तक छापायचे असल्यास त्याच्या पानांच्या संखेप्रमाणे त्याचे किती फॉर्मस होतील याचा अंदाज घ्यावा लागे. फॉर्मस म्हणजे एका मोठ्या तावावर मागून पुढून पुस्तकातील ८ किंवा १६ पाने छापली जात. या मागून व पुढून छापलेल्या एका तावाला एक फॉर्म म्हणत. आधी एका फॉर्मच्या अक्षरांची जुळणी केली जात असे. या जुळवलेल्या पानांचे प्रुफ तपासले जाई. त्यात काही चुका असल्यास त्या दुरुस्त करुन हा फॉर्म छापला जाई. त्यानंतर जुळवलेले सर्व खिळे पुन्हा वेगळे करुन पुढच्या फॉर्मची जुळणी केली जात असे. हे अत्यंत किचकट व वेळखाऊ काम होते. रोजच्या वर्तमानपत्रांच्या बाबतीत तर अशी छपाई करणे आणखी अवघड होते. पण वर्तमानपत्रांचे रोज सकाळी वितरण होणे गरजेचे असत त्यामुळे आठ पानी वर्तमानपत्रांचे कंपोजिंग करण्यासाठी ४०-५० माणसं लागत. याचबरोबर वेगवेगळ्या अक्षरांच्या खिळ्यांचे अनेक संचही तयार ठेवावे लागत. ही आठ पान जुळवून झाली की छपाईला जात. पण त्या दिवसाची छपाई झाल्यावरही काम संपत नसे. जुळवलेले खिळे पुन्हा वेगळे करुन प्रत्येक अक्षर त्याच्या कप्प्यात परत ठेवावे लागे कारण पुढच्या दिवशीच्या वर्तमानपत्रासाठी हे खिळे पुन्हा लागणार असत. त्यामुळे वर्तमानपत्र चालवणे हे अत्यंत जिकिरीचे काम होते. ह्या खिळे जुळवून छपाईच्या तंत्रामुळे वर्तमानपत्रांच्या पानाच्या संखेवर मर्यादा पडे. १९ व्या शतकाच्या मध्यात रोटरी प्रेसचा शोध लागला तरी ते तंत्र अजूनही फारसे प्रगत नव्हते.  १८७४ साली हातानी कळ दाबून अक्षरे छापणार्‍या टाईपरायटरचा शोध लागला. पण वर्तमानपत्रे किंवा पुस्तके छपाईच्या दृष्टीने तो कुचकामी होता. १८८६ साली लागलेल्या एका शोधाने मात्र मुद्रणशास्त्रात मोठी क्रांती घडवली.

ऑटमार मर्जनथालर (Ottmar Mergenthaler) याचा जन्म जर्मनीतील हाचटेल येथे एका शाळा शिक्षकाच्या घरी झाला. १८७२ साली त्याने जर्मनीला रामराम ठोकून अमेरीकेची वाट धरली. त्याआधी जर्मनीत  तो एका घड्याळजीकडे उमेदवारी करत असे. वॉशिंग्टनला तो त्याचा भाऊ ऑगस्ट हाल (August Hahl) याला त्याच्या धंद्यात मदत करु लागला व पुढे तो त्याचा धंद्यातला भागीदारही झाला. १८७६ साली जेम्स क्लिफेनच्या (James Clephane) संपर्कात आला. क्लिफेन हा कागदपत्रे वेगाने छापण्यासाठी एखादे यंत्र तयार करण्याच्या मागे होता. त्याने ऑटमारला असे यंत्र बनवण्यास सांगितले. त्याआधी ऑटमारचा एक मित्र चार्स्ल मूर याने वर्तमानपत्राकरता टाईपींग करता येईल असा एक टाईपरायटर बनवला होता. पण त्याच्या डिझाईनमधे अनेक त्रुटी होत्या. त्याच्याच डिझाईनवरुन ऑटमारने कार्डबोर्डवर अक्षरे टाईप करता येतील असे डिझाईन बनवले. पण पुढे लागलेल्या आगीत त्याचे हे सर्व प्रयत्न नष्ट झाले.

पुढे ऑटमार हा व्हाईटलॉ रीड (Whitelaw Reid) ह्या न्युयॉर्क ट्रिब्युन या वर्तमानपत्राच्या अध्यक्षाच्या संपर्कात आला. रीडने ऑटमारला आर्थिक मदत केली आणि ऑटमारने त्याला एक यंत्र बनवून दिले. तरी त्यावर ऑटमार फारसा खुश नव्हता. एके दिवशी आगगाडीतून प्रवास करताना त्याच्या डोक्यात कल्पना आली जी सगळ्या मुद्रण व्यवसायात क्रांती घडवणार होती. काय होती ती कल्पना?

वेगवेगळ्या अक्षरांचे खिळे फाऊंड्रीमधे बनवले जात. त्यानंतर ते छापखान्यात आणून वापरले जात. खिळ्यांचे ओतकाम आणि त्याची जुळणी करणारे स्वयंचलीत मशिन तयार करण्याची कल्पना ऑटमारच्या डोक्यात आली. त्यावर त्याने काम सुरु केले. पण त्यासाठीची संरचना अतिशय जटील असणार होती. अक्षरांचे साचे बनवून त्यांची जुळणी करणे, हे जुळवलेले साचे पुढे ओतकामासाठी पाठवणे व ओतकाम झाल्यावर या साच्यांचा  पुर्नवापर करता येईल अशी संकल्पना त्याच्या डोक्यात होती.  त्याप्रमाणे तो कामाला लागला.

त्याने पितळेचे छोटे साचे (Matrix) बनवले. एकाच साच्यावर मूळ अक्षर व त्याचा इटॅलीक फॉर्म अशी  रचना केली. कॅपिटल लेटरसाठी याचप्रकारे वेगळे साचे बनवले गेले. हे साचे म्हणजेच मॅट्रेसेस साधारणत: दीड इंच लांबीचे असत. टाईपरायटरला जसा किबोर्ड असतो तसा ९० बटणे असलेला एक किबोर्डवर डाव्या बाजूस सर्व स्मॉल व उजव्या बाजुस सर्व कॅपिटल अक्षरे असत आणि मध्यभागी वेगवेगळी चिन्हे असलेली बटणे असत. किबोर्डच्या डाव्या बाजूला स्पेसबार असे. बटन दाबले की त्या अक्षराचा साचा वरच्या बाजुस ९० अक्षरांचे वेगवेगळे कप्पे असलेल्या मॅगझीनमधून घरंगळत खाली येत असे. पुढच्या अक्षराचे बटन दाबल्यावर त्या अक्षराचा साचा आधीच्या अक्षराच्या पुढे येऊन बसे. याचबरोबर दोन शब्दांमधील अंतरासाठी स्पेसबार दाबला की मधे स्पेसबॅण्ड येऊन बसे. एक पूर्ण ओळ टाईप झाली की ऑपरेटर उजव्या हाताला असलेले एक हँण्डल दाबत असे. हॅण्डल दाबल्यावर ही जुळणी केलेली पूर्ण ओळ मशिनच्या कास्टिंग भागाकडे पाठवली जाई. वर्तमानपत्राच्या रकान्यातील ओळींची अलाईनमेंट ही जस्टिफाईड असते. त्यासाठी दोन शब्दांच्या मधे असलेल्या स्पेसबॅण्ड मधे एक वेगळी रचना केली गेली होती. रकान्याची रुंदी आधीच सेट केलेली असे. मग शब्दांच्या मधल्या अंतराची जाडी कमी जास्त करण्यासाठी या निमुळत्या आकाराच्या स्पेसबॅण्डवर दाब दिला जात असे. हे दाबले गेलेले स्पेसबॅण्डस्‌मुळे जस्टिफिकेशन होत असे. मग ही मॅट्रिसेसची ओळ मोल्डिंग भागाकडे जाई. मोल्डिंगचे डिझाईनसुध्दा अतिशय जटील होते. यंत्राच्या वेगवेगळ्या भागांना वेगवेगळी गती मिळण्यासाठी विविध आकाराचे कॅम एकाच शाफ्टवर बसवलेले असत. साच्यामधे वितळलेला मिश्रधातू ज्यात ८५% शिसे, ११% अ‍ॅंटिमनी व ४% कथील असे याचा रस दाबाने सोडला जात असे. हा रस लगेचच गोठून त्याच्यापासून तयार झालेला एका ओळीचा स्लग बाहेर येत असे. अशा एकामागोमाग एक ओळी टाईप करुन त्याचे स्लग जुळवून कंपोजिंग केले जात असे. छपाई झाल्यावर हे वापरलेले स्लग पुन्हा वितळवले जात.

वरील चित्रात अनुक्रमे अक्षरांचा साचा (Matrix), साच्यावरील बनवलेल्या खाचा,
जस्टिफिकेशनचे स्पेसबॅण्डस‌ आणि स्लग

यानंतर वापरलेले मॅट्रेसेस पुन्हा वर असलेल्या मॅगझिनमधील त्यांच्या कप्प्यात पाठवण्यासाठी केलेली संरचना पण अतिशय जटिल होती. एका यांत्रिक लिव्हरने ते उचलून ते त्यांच्या कप्प्यात पाठवले जात. आज इलेक्ट्रॉनिक्सच्या जमान्यात ह्या रोबोटीक हालचाली करुन घेणे सोपे झाले आहे. पण केवळ यांत्रिक संरचनेतून या अतिशय अवघड अशा हालचाली करुन घेण्यामागे असलेला विचार थक्क करुन सोडतो.

या मशिनमधे वापरलेले तंत्र विस्तारीतपणे दाखवणारा एक माहितीपट युट्यूबवर पहायला मिळतो.

याचबरोबर डॉग विल्सन (Doug Wilson) याने २०१२ साली या मशिनवर आधारीत Linotype – The Film हा माहितीपट काढला. त्यात त्याने या मशिनशी संबधीत असलेल्या अनेक लोकांच्या मुलाखती घेतल्या आहेत. त्या ऐकताना या मशिनच्या बाबतीत घडलेल्या अनेक गंमती आपल्याला कळतात.

पहिल्या बनवलेल्या मशिनमधे मॅट्रिसेस ठेवण्याचे एकच मॅगझीन असे. पण त्यामुळे एकाच टाईपचा पर्याय उरे. त्यानंतर आलेल्या मशिनला चार मॅगझीन असत. या चार मॅगझीनमधे चार वेगवेगळे टाईप असत. ऑपरेटर त्याला पाहिजे त्या टाईपचे मॅगझीन लावून टायपींग करत असे.

या कंपोजिंगमधे काही वेळेला गंमती घडत. टाईप करताना काही चूक झाल्यास ऑपरेटर ओळ पूर्ण करण्यासाठी डाव्या हाताला असलेल्या etaoin shrdlu या अक्षरांची बटन दाबून ओळ पूर्ण करत. याचा बाहेर आलेला स्लग काढून टाकण्यात येई. पण काही वेळेला हा स्लग काढायचा राहून जाई व तो तसाच छापला जाई. मग वाचकांना प्रश्न पडे की हे etaoin shrdlu काय प्रकरण आहे.

 

ऑटमारने हे बनवलेले मशिन लगेचच न्युयॉर्क ट्रिब्युनच्या छापखान्यात बसवले गेले. त्याने १८८९ साली मर्जनथालर लायनोटाईप कंपनीची स्थापन केली आणि तेथे या मशिनची निर्मिती सुरु केली.

अनेक वर्तमानपत्रांनी ही मशिन विकत घेणे चालू केले. वेगाने होणार्‍या टाईपसेटींगमूळे अनेक वर्तमानपत्रांनी आपल्या पानांची संख्याही वाढवली. नविन तंत्रज्ञानाचा जो परिणाम होतो तो झालाच. अनेक खिळे जुळवणार्‍यांच्या नोकर्‍या या मशिनमुळे गेल्या. त्यातील काहींनी हे नविन तंत्रज्ञान आत्मसात केले.

ऑटमारने बनवलेले पहिल्या ब्लोअर मॉडेलमधे पुढे त्यानेच सुधारणा करुन ’मॉडेल १’ या नावाने नविन मशिन बाजारात आणले. १९७०-८० या दशकात फोटोटाईपसेटींग मशिन बाजारात येण्यापर्यंत ही मशिन अनेक छापखान्यात वापरली जात होती. १८९९ मधे ऑटमारचा बाल्टिमोर येथे मृत्यू झाला.

पण ही गोष्ट येथेच संपलेली नाही….

क्रमश:

कौस्तुभ मुद्‌गल