ऐसी अक्षरे – भाग ३

लायनोटाईप मशिनचा शोध लागला आणि हे तंत्रज्ञान छपाई क्षेत्रात झपाट्याने वापरले जाऊ लागले. पण ऑटमार जेव्हा लायनोटाईप मशिन बनवण्याच्या मागे होता तेव्हा तो सोडून या क्षेत्रात कोणी दुसरे संशोधन करत नव्हतं का? तर ऑटमारच्याच संशोधनाला समांतर असे आणखी एक मशिन बनवण्याच्या मागे एक संशोधक होता आणि त्याने शोधलेले तंत्रज्ञान ऑटमारच्या मशिनसारखेच गुंतागुंतीचे होते.

१८८५ साली अमेरीकन संशोधक टॉल्बर्ट लॅन्स्टन (Tolbert Lanston) याने आणखी एका टाईपसेटींग मशिनच्या पेटंटसाठी अर्ज केला होता. या मशिनमधे कोल्ड स्टॅम्पिंग तंत्रज्ञान वापरुन छपाईचे खिळे बनवले जात. पुढे यात आणखी संशोधन करुन त्याने धातूचे ओतकाम करुन खिळे बनवण्याचे तंत्र विकसित केले गेले.

ह्या मशिनमधे वापरलेले तंत्रज्ञान हे ऑटमारच्या मशिनपेक्षा वेगळे होते. या मशिनमध्येही टाईप करण्यासाठी की बोर्ड होता. पण धातूचे ओतकाम करण्यासाठी यंत्र वेगळे होते. मोनोटाईप हे मशिन एकावेळी एकाच अक्षराचा खिळा बनवत असे. हे खिळे एकामागोमाग एक लावून त्यापासून एक ओळ तयार होत असे.

या यंत्राचं वैशिष्ठ्य म्हणजे यात होणारे जस्टिफिकेशन. दोन शब्दात किती जागा सोडायची हे ऑपरेटर ठरवू शकत असे. टाईप करताना रकान्याच्या रुंदीमध्ये किती जागा उरली आहे हे दर्शवणारी एक स्केल असे. आपण टाईपरायटरवर टाईप करताना उजवीकडील मार्जिनच्या जवळ पोहोचण्याच्या आधी एक घंटा वाजते. जी आपण उजव्या मार्जिनच्या जवळ पोहोचल्याची सुचना देते. तशीच रचना या यंत्रातही होती. त्यावरुन ऑपरेटरला उरलेल्या जागेत किती शद्ब बसतील याचा अंदाज येत असे. एखादा शब्द बसणार नाही असे त्याला वाटल्यास यंत्राच्या वरील बाजूस असलेल्या एका दंडगोलाकृती मापकावरील अंतर बघून त्याप्रमाणे की-बोर्डवर काही विशिष्ठ बटणे दाबली की त्याबरहुकूम कागदाच्या गुंडाळीवर भोके पडली जात. मोनोटाईपच्या या वैशिष्ट्यामुळे रकाने असलेले तक्ते या यंत्रावर सहजपणे करता येत. त्यामुळे वेळापत्रके, वेगवेगळी कोष्टके इ. कामांच्या खिळ्यांची जुळणी या यंत्रावर अतिशय सफाईने करता येत असे.

मोनोटाईप मशिनला एक की-बोर्ड असे ज्यावर एकाच टाईपचे नॉर्मल, इटॅलीक्स, बोल्ड, बोल्ड इटॅलीक्स अशी बटणे असत. यात एखादे अक्षराचे बटण दाबल्यावर वरती लावलेल्या पेपरच्या गुंडाळीला एक छिद्र पडत असे. वेगवेगळ्या अक्षरांसाठी वेगवेगळ्या छिद्रांची रचना या कागदाच्या गुंडाळीवर केली जात असे. छिद्रे पाडण्याची ही प्रक्रीया हवेच्या दाबाने केली जात असे. या कागदाच्या गुंडाळ्या नंतर कास्टिंग करणार्‍या यंत्राकडे पाठवल्या जात. त्याआधी टाईप करणारा ऑपरेटर त्यावर कुठला टाईपची मॅट्रिक केस लावायची तसेच रकान्याची रुंदी किती याबद्दलच्या सुचना हाताने लिहित असे.

लायनोटाईप मशिनप्रमाणेच या मशिनमधेही पितळेचे साचे असत. मॅट्रिक्स केसमधे १५ x १५ असे रकाने व ओळीच्या रचनेत २२५ साचे असत. टायपिंग मशिनवरची छिद्रे पाडलेली कागदी गुंडाळी कास्टर मशिनला लावली जात असे. कास्टर मशिनमधे सांकेतिक छिद्रे पाडलेला कागद वाचला जात असे. छिद्रांची ही रचना वाचून यंत्रातील मॅट्रिक्स केसच्या मागील बाजूस असलेली धातूची पीन केसच्या छिद्रातून अक्षराचा साचा कास्टरमधे ढकलत असे. मग एका पंपाद्वारे कास्टरमधे असलेल्या पितळेच्या साच्यांमधे धातूचा रस दाबाने सोडून अक्षराचा खिळा बनवला जात असे. हा साचा पाण्याचा वापर करुन थंड करण्याची रचना मशिनमधेच केलेली असे. त्यामुळे साच्यात सोडलेला धातूचा रस लगेचच थंड होऊन अक्षराचा खिळा बाहेर पडत असे. हे खिळे एकामागोमाग एक लावले जाऊन शब्दांच्या ओळी तयार होत. ठराविक ओळींचाअसा एक कंपोज छपाईसाठी पुढे पाठवला जात असे.

ही दोन्ही यंत्रे येण्याच्या आधीपासून रोटरी ऑफसेट मशिन्स वापरण्यास सुरुवात झाली होती. स्टिरीओटाईप नावाच्या मशिनमधे रोटरी ऑफसेटच्या सिलिंडरवर बसणार्‍या गोलाकार ओतीव प्लेटसची निर्मिती करता येत असे. हातानी जुळवलेल्या खिळ्यांच्या कंपोजवर टिपकागदासारखा मऊ कागद दाबून त्यात त्या खिळ्याचा छाप उमटवला जात असे. मग या कागदाला मशिनच्या सिलिंडरच्या व्यासाप्रमाणे गोल वळवले जात असे. हा गोलाकार व अक्षरांचे ठसे असलेला कागद मग ओतकाम करणार्‍या मशिनमधे घातला जात असे. त्यात धातुचा रस ओतून सिलिंडरच्या व्यासाच्या आकाराची व उठावाची अक्षरे असणारी गोलाकार ओतीव प्लेट बनत असे. ही प्लेट सिलिंडरला लावून मग छपाई केली जात असे. वरील दोन यंत्रांमुळे कंपोजींगचे काम जलद होऊ लागले व त्यामुळे या प्लेटही वेगाने बनू लागल्या. त्यामुळॆ छपाईचाही वेग वाढला. (हे तंत्रज्ञान कसे होते हे शोधताना सापडलेला हा माहितीपट.)

पण मोनोटाईप मशिनची संकल्पना ज्याने पहिल्यांदा मांडली तो टॉल्बर्ट लॅनस्टन मात्र दुर्दैवी ठरला. टॉल्बर्टचा जन्म १८४४ साली एका गरीब कुंटूंबात झाला. १५ व्या वर्षीच त्याने आपले शिक्षण सोडून दिले व तो कामधंद्याला लागला. छपाईच्या संदर्भातले काम करताना कंटाळवाण्या खिळे जुळवण्याच्या तंत्रात वेगाने काम करु शकेल असे यंत्र बनवण्याचा ध्यास त्याने घेतला. वर उल्लेखल्याप्रमाणे त्याने कोल्ड स्टॅपिंग प्रकारे खिळे बनवण्याचे एक यंत्र बनवले. १८८६ साली आलेल्या लायनोटाईप मशिनमधे धातूच्या रसापासून स्लग बनवले जातात हे पाहुन टॉल्बर्ट ओतकाम करुन खिळे बनवण्याचे यंत्र बनवण्याच्या मागे लागला. टॉल्बर्टचे फारसे शिक्षण झाले नसल्याने त्याला यंत्रांमधील क्लिष्ट संरचना कशी करावी याबद्दलचे फारसे ज्ञान नव्हते. १८९७ मधे त्याने जॉन सेलर या एका इंजिनिअरच्या सहाय्याने ओतकाम करणारे यंत्र बनवले. टॉल्बर्टने पेनसिल्वेनीया येथे त्याने या यंत्राचे उत्पादन चालू केले. पण आर्थिक चणचणीमुळे या यंत्राला युरोपमधे ग्राहक मिळतील या आशेने त्याने इंग्लंडला प्रस्थान केले. प्रवासातच त्याची डुरेव्हन नावाच्या एका प्रतिष्ठित व्यक्तीशी ओळख झाली. त्यांना टॉल्बर्टची कल्पना आवडली व त्यांनी त्याला सहाय्य केले. युरोपमधे विकण्यायोग्य पहिल्या यंत्रावर टॉल्बर्टचे नाव होते. लॅनस्टन कास्टिंग मशीन या नावाने हे यंत्र विकले गेले. पण त्यानंतर पुढील १० वर्षातच टॉल्बर्टचे नाव यंत्रावरुन काढून टाकण्यात आले व विपन्नावस्थेत त्याचा मृत्यू झाला.

लायनोटाईप आणि मोनोटाईप या दोन्ही मशिननी छपाईच्या क्षेत्रात मोठी क्रांती घडवली. ही दोन्ही मशिन्स साधारणत: १९७०-८० च्या दशकापर्यंत वापरात होती. शोध लागल्यानंतर पुढे ८०-९० वर्षे चालणार्‍या या तंत्रज्ञानात पुढे येणार्‍या संगणकीय टाईपसेटींगची बीजे रोवली गेली होती.

१९६० च्या दशकात त्यानंतर फोटोटाईपसेटींगचा शोध लागला. या मशिनमध्ये खिळ्यांऐवजी फिल्मचा वापर केला जात असे. लायनोटाईप आणि मोनोटाईप या दोन्ही कंपन्यांनी आपली या तंत्रज्ञानावर आधारीत मशिन्स आणली. या दोन कंपन्यांबरोबरच आणखी अनेक कंपन्या यात सामील झाल्या. पण हे तंत्रज्ञान १९८५ साली अ‍ॅपल कंपनीने आणलेल्या लेझर रायटर या लेझर प्रिंटरमुळे पुसले गेले. यानंतरचा काळ होता तो संगणकाचा. वेगवेगळी सॉफ्टवेअर्स निर्माण केली गेली आणि आज डिजिटलच्या जमान्यात संगणकावर जुळवलेला मजकुर थेट डिजिटल ऑफसेट मशिनवर छापला जातो.

अक्षरजुळणी हे मुद्रण क्षेत्राचे एक प्रमुख अंग आहे. अक्षरांची म्हणजेच वेगवेगळ्या फॉण्टस्‌ची निर्मिती ते त्यांची जुळणी याचा आढावा या तीन लेखांमधून घेण्याचा हा अतिशय त्रोटक प्रयत्न आहे. या विषयावर वाचताना मला लायनोटाईप आणि मोनोटाईप या मशिनच्या निर्मितीचा प्रवास अचंबीत करुन गेला. मोनोटाईप मशिनबद्दलचे माहितीपटही युट्यूबवर फारसे मिळाले नाहीत. जे मिळाले त्यातले बरेचसे स्पॅनिशमधले होते. त्यामुळॆ या यंत्रांतील तंत्र समजून घ्यायला जरा अवघड जाते. अक्षरांचा मुद्रणाच्या दृष्टीने झालेला हा प्रवास आता डिजिटल टाईपसेटींग पर्यंत पोहोचला आहे. डिजिटल क्षेत्रात रोज काही तरी नविन तंत्रज्ञान येत आहे. डिजिटल तंत्रज्ञानाचाही प्रवास मोठ रंजक आहे. पण त्याबद्दल पुन्हा कधीतरी…

कौस्तुभ मुद्‌गल