विस्मयनगरीचा राजकुमार

ज्यावर कधीच सूर्य कधीच मावळत नसे अशा ब्रिटिश साम्राज्याच्या सुवर्णकाळात म्हणजे व्हिक्टोरियन काळात जगभरातल्या उत्तमोत्तम गोष्टी इंग्लडमध्ये एकवटलेल्या होत्या अर्थात हा काळ वसाहतींच्या पिळवणूकीचाही आहे. ब्रिटिशांनी आपणच सर्वश्रेष्ठ आहोत या साम्राज्यवादी दृष्टिकोनातूनच सर्व जगाकडे पाहिले. पण या काळाच्या थोडसं आधी खुद्द ब्रिटिशांच्या राजधानीत काही परदेशी लोकांनी ब्रिटिशांना त्यांची दखल घेणे भाग पाडले आणि आपल्यासाठी ही गोष्ट अभिमानाची आहे की हे लोक भारतीय होते.

एकोणिसाव्या शतकात इंग्लडमध्ये भारतीय लोक ही काही तशी नवलाईची गोष्ट नव्हती, कारण ब्रिटिश जहाजांबरोबर गेलेले लष्करी गडी, ब्रिटिश मेमसाहेबांच्या बरोबर गेलेल्या आया यांच्याबरोबरच ईस्ट इंडिया कंपनीच्या साहेब लोकांना फारसी आणि हिंदुस्तानी शिकवायला गेलेले मुन्शी, हिंदुस्तानी हकीम वगैरे लोकांनी इंग्लडमध्ये आपली ओळख मिळवली होती. पण लंडनच्या झगमगाटात आपला झेंडा रोवणारे आणि ब्रिटिशांना अचंबित करणारे भारतीय यापैकी कोणी नव्हते.

लंडनच्या वर्तमानपत्रात एकदा एक जाहिरात झळकली, लंडनमधल्या वेगवेगळ्या नाट्यगृहात होणाऱ्या ऑपेरा, ऑर्केस्ट्रा आणि नाटकांच्या जाहिरातींच्या गर्दीत ही जाहिरात काही वेगळीच होती. ही जाहिरात आली त्यावेळी दुसरे बाजीरावसाहेब अजून शनिवारवाड्यातून मराठेशाहीचा कारभार चालवत होते आणि इंग्लडात व्हिक्टोरिया राणी जन्माला यायला अजून पाच-सहा वर्षं अवकाश होता.

म्हणजे थोडक्यात सांगायचं तर १८१३ साली झळकलेल्या या जाहिरातीतला मजकुर असा होता – भारतातल्या नामांकित जादूगारांचा एक संच इंग्लडमध्ये येऊन दाखल झाला असून ते पूर्वेकडच्या देशातले अदभुत जादूचे खेळ करून दाखवतील आणि यातला सगळ्यात धाडसी खेळ असेल तो तलवार गिळण्याचा. १८१३ सालच्या जुलै महिन्यात लंडनच्या Pall Mall येथे हा जादूचा खेळ पार पडला. हा खेळ करून दाखवणारे कलाकार कोण, ते लंडनला कसे काय येऊन पोचले वगैरे प्रश्नांचीही उकलही आता आपण करणार आहोत.

कॅप्टन पीटर कॅम्पबेल हा HMS Lord Keith या ब्रिटिश प्रवासी नौकेचा कप्तान होता. त्याचं जहाज इंग्लड ते भारत अशा सफरी नेहमी करत असे. इतका कंटाळवाणा प्रवास करून दमलेले खलाशी जहाज किनाऱ्याला लागल्या लागल्या लगेच मौजमजा करायला बाहेर पडत त्यात आणि तो भारतासारखा देश असेल तर तिथे करमणुकीला काहीच तोटा नसे. सन १९१२ मध्ये असेच एकदा जहाज कलकत्त्याला पोचल्यावर कॅम्पबेलही कलकत्त्याच्या रस्त्यांवर फिरायला बाहेर पडला. निरुद्देश भटकत असतानाच त्याला रस्त्यावर जादूचे खेळ करणारा एक मद्रासी जादूगार दिसला. त्यावेळी भारतात जादूचे खेळ करणारे किंवा गारुड्यांची संख्या भरपूर होती पण हा जादूगार इतरांच्यापेक्षा वेगळा होता. त्याचे खेळातले कसब आणि लोकांना खिळवून ठेवण्याचे तंत्र अफाट होते.

कॅम्पबेल मंत्रमुग्ध होऊन ते जादूचे प्रयोग बघत राहिला आणि त्या जादूगाराने खेळ संपवता संपवता आपला हुकुमी पत्ता बाहेर काढला. दोन फुटाची एक धारधार तलवार आपल्या पेटाऱ्यातून बाहेर काढून त्या तलवारीला कसलेसे तेल चोपडले आणि आपल्या मानेला एक झटका देत डोकं पूर्ण मागं झुकवून त्यानं ती तलवार हळूहळू आपल्या गळ्यात उतरवायला सुरुवात केली आणि अगदी थोडक्या वेळात त्या तलवारीची फक्त तिची मूठ बाहेर राहिली बाकी सगळी तलवार या जादूगाराच्या पोटात सामावून गेली.

हा सगळा प्रकार बघून कॅम्पबेल थक्क होऊन गेला आणि त्यानं या जादूगाराकडून तलवार गिळण्याचा प्रयोग पुन्हा पुन्हा करून घेतला. सगळ्यात शेवटी मनाशी काही विचार करून त्यानं जादूगाराशी चर्चा केली आणि काही दिवसांनी जेंव्हा कॅम्पबेलच्या जहाजाने भारताचा किनारा सोडला तेंव्हा हा जादूगारही त्याच्या साथीदारांसह त्याच्यासोबत होता.

कॅम्पबेल जरी या भारतीय जादूगारांना इंग्लडला नेण्यात यशस्वी झाला असला तरी त्याआधी असे प्रयत्न इतर ब्रिटिश अधिकाऱ्यांनीही केले होते. रॉबर्ट वॉलेस नावाच्या एका अधिकाऱ्याने१७९९ साली मद्रासमध्ये रस्त्यावरचा जादूचा खेळ बघून त्या जादूगाराला इंग्लडला येऊन खेळ करण्याची ‘ऑफर’ दिली पण समुद्र ओलांडणे हे हिंदू धर्मात पाप मानलेले असल्याने त्या जादूगाराने वॉलेसला नकार दिला होता.

आता आपण परत कॅम्पबेलबरोबर जे जादूगार लंडनला जाऊन पोचले त्यांच्याकडं येऊया. कॅम्पबेल हा फारच बिलंदर माणूस होता हे जादूगार लंडनला पोचल्यावर लगेच त्यानं त्यांचे खेळ सुरू केले नाहीत, आधी त्यानं या जादूगारांचा खेळ (काळजीवाहू) राजा चौथा जॉर्ज आणि ब्रिटिश पार्लमेंटच्या सदस्यांसमोर ठेवला. त्याच्या अंदाजाप्रमाणे या जादूगारांनी या सगळ्या उच्चभ्रू लोकांना अगदी मोहित करून टाकलं, त्यांच्या तोंडून या जादूगारांची माहिती सर्वत्र पसरली. लंडनमध्ये या जादूगारांची नावं सर्वतोमुखी झाली आणि पिकॅडली भागातलं या जादूगारांचे निवासस्थान गर्दीने गजबजून गेलं. घोडागाड्यातून येणाऱ्या सरदार-दरकदारांचा आणि धनिकवणिकांचा मेळाच तिथं जमू लागला. कॅम्पबेलनं वातावरण पुरेसं तापलेलं बघून मग खेळांना सुरुवात केली. हे जादूचे प्रयोग Pall mall येथे होत आणि दिवसाला एकूण चार खेळ होत. खेळाचे तिकिट तीन शिलिंग असे.

खेळाला सुरुवात झाली पण अजून आपल्याला या कलाकारांची नावंही माहीत नाहीत. आता आपण त्यांची ओळख करून घेऊया, या पूर्ण संचातलं आपल्याला एकच नाव माहीत आहे, ते म्हणजे प्रमुख जादूगार Ramo samee. हे बहुदा रामस्वामीचे ब्रिटिश रूप असावं. आणि हा Ramo Samee कोरोमण्डल भागातला म्हणजे चेन्नईच्या आसपासच्या भागातला होता.

इंग्लडमध्ये जादूगार अजिबात नव्हते असे नाही पण खेळातली सफाई, सादरीकरण आणि नाविन्यपूर्ण खेळ यांच्या जोरावर भारतीय जादूगार त्यांच्यावर मात करत. जादूच्या प्रयोगांच्यावेळी या जादूगारांचे कपडे पट्ट्यापट्ट्यांच्या घोळदार सुरवारी, पांढरे कुर्ते आणि डोक्याला रंगीत फेटे असे असत. Cups and balls या खेळाने प्रयोगाला सुरुवात होई. तीन कप आणि एका छोट्या चेंडूने सुरू झालेला हा खेळ हळूहळू रंगत जाताना चेंडूंची संख्या वाढत जाई. एक-दोन-तीन-चार-पाच आणि अचानक सारे चेंडू गायब होऊन कपाखालून साप निघत असे.

त्यानंतर कापडाचा एक मोठा तुकडा नाचवत रंगमंचावर आणला जाई आणि Ramo Samee त्याचे असंख्य बारीक तुकडे करी आणि निमिषार्धात त्याचं पुन्हा अखंड कापड करून दाखवी. त्यानंतर वाळूचा रंग बदलून दाखवण्याचा प्रयोग होई.

आज आपण बघतो किंवा लहान असताना आपण जे जादूचे प्रयोग बघितले त्याहून Ramo Samee चे प्रयोग फारच वेगळे असत. दोन हातांवर व एका पायावर तो धातूच्या जडशीळ रिंग्ज फिरवायला लागे ते चालू असतानाच त्याचा मदतनीस त्याच्या तोंडात एक घोड्याच्या शेपटीचा केस आणि काही मोठाले रंगीत मणी टाकत असे. Ramo Samee तोंडातल्या तोंडात ते मणी त्या केसात ओवून दाखवत असे.

असे अनेकविध खेळ दाखवल्यावर सगळ्यात शेवटी हुकुमाचा पत्ता काढल्यासारखा Ramo Samee आपला हातखंडा असलेला तलवार गिळण्याचा प्रयोग सुरू करत असे. यावेळी संपूर्ण प्रेक्षागृहात शांतता पसरलेली असे.

Ramo Samee या सर्व खेळांमुळे अतिशय लोकप्रिय झाला, त्याच्याविषयीच्या तऱ्हेतऱ्हेच्या वावड्या उठू लागल्या. यात तो अगदी माणूस नसून सर्प आहे वगैरे अफवा पसरल्याच पण कॅम्पबेलने त्याला लंडनला येण्यासाठी दहा हजार पौंड दिले आणि आता रोज या खेळातून कॅम्पबेल गडगंज पैसे मिळवतो वगैरे दंतकथाही पसरल्या. लंडननंतर Ramo Samee ने लिव्हरपुल, स्कॉटलंड आणि आयर्लंड इथेही खेळ केले.

एकदा एखादे चलनी नाणे सापडले की सगळेच त्याच्यामागे लागतात या न्यायाने इतरही ब्रिटिश साहेबांनी भारतातून जादूगार आणण्याचा खटाटोप सुरू केला. यातूनच १८१५ साली इंग्लडमध्ये श्रीरंगापट्टणचे काही जादूगार आले. त्यांची नावे माहीत नसली तरी त्यांच्या खेळाविषयीची माहिती उपलब्ध आहे. तलवार गिळणे वगैरे खेळ तो करत असेच पण त्याचबरोबर नाकपुड्याना हुक अडकवून त्याला २० पौंडाचा दगड अडकवणे व नंतर तो फेकून दाखवत असे. पण हा जादूगार काही फार यशस्वी झाला नाही. याच्यानंतरही अनेक जादूगार येऊन गेले तरी Ramo Samee इंग्लंडमधल्या सगळ्यात लोकप्रिय जादूगाराचे आपले स्थान टिकवून होता.

जुलै १८१९ मध्ये Ramo Samee कॅम्पबेलपासून वेगळा झाला आणि एकटाच आपलं नशीब अजमवायला अमेरिकेला आला. अमेरिकेत बोस्टन, मॅच्युसेट्स इथंही Ramo Samee नं नाव कमावलं. एकदा तो स्टेजवर जादूचे खेळ करत असताना एका चोरट्याने त्याची पेटी फोडून त्याची सगळी कमाई चोरून नेली. (१७२० डॉलर म्हणजे आजच्या हिशोबाने त्याचे जवळपास चाळीस हजार डॉलर चोरीला गेलेले होते.) पण सुदैवाने लौकरच चोर पकडला गेला आणि Ramo Samee चे पैसे परत मिळाले.

Ramo Samee १८२० साली इंग्लडमध्ये परत आला तोपर्यंत इंग्लडमध्ये अनेक जादूगारांचे आगमन झालेले होते आणि त्यांनी इंग्लडमध्ये आपले बस्तान बसवण्यासाठी अनेक खटपटी सुरू केलेल्या होत्या. जादूच्या खेळाबरोबरच कसरतीच्या खेळांचाही प्रसार सुरू झालेला होता. बंगालमधून आलेल्या एका जादूगारांच्या संचाने तर आपल्याबरोबर एक हत्तीच आणलेला होता. Ramo Samee परत आल्यावर त्याला पहिला धक्का बसला तो या वाढलेल्या स्पर्धेचा आणि दुसरा धक्का होता तो म्हणजे एव्हाना जादूचे प्रयोग हे मुख्य कार्यक्रमाऐवजी नाटकाच्या मध्यंतरात किंवा बॅले/संगीताच्या कार्यक्रमाच्यामध्ये सादर केले जाऊ लागले होते याचा. शिवाय नागर प्रेक्षकांना या सततच्या कसरतीच्या आणि जादूच्या खेळांचा कंटाळाही आलेला होता.

एव्हाना फक्त इंग्लडमध्येच नाहीतर पूर्ण युरोपभर भारतीय जादूगारांचा सुळसुळाट झालेला होता. भारतीय जादूगारांच्यासोबतच इतरही जादूगार आता शर्यतीत उतरले होते. Ramo Samee लाही एक कडवा प्रतिस्पर्धी भेटला तो म्हणजे मूळचा पोर्तुगीज असणारा खिया खान. हा जादूच्या प्रयोगांपेक्षा कसरतीचे प्रयोग जास्त करत असे. जडशीळ दगड छातीवर हातोड्याने फोडणे, काचांवरून धावणे, पायाची बोटे तोंडात धरून हातांवर चालणे वगैरे खेळ तो करत असे. त्याचा सगळ्यात लोकप्रिय खेळ होता तो म्हणजे बंदुकीतून झाडलेली गोळी हाताने पकडणे. याला प्रचंड लोकप्रियता मिळाली पण व्यावसायिक गणितं न जमल्यानं लौकरच तो दिवाळखोरीत गेला.

अजून एक मजेची गोष्ट म्हणजे याच दरम्यान दोन भारतीय जादूगारांना पोलंडच्या सीमेवरून रशियात प्रवेश करताना अटक झाली. या दोघांची नावं होती Mooty Samme आणि Medua Samme. या दोघांना रशियन येणं शक्यच नव्हते रशियन लोकांना यांच्या वह्यात लिहिलेला तामिळ मजकुर हा हेरगिरीचा प्रकार वाटत होता. यामुळं या दोघांची रवानगी तुरुंगात झाली. शेवटी या दोघांच्या नशिबाने भारतात काम केलेला आणि तामिळ येणारा एक ब्रिटिश अधिकारी रशियात होता त्याने रशियन अधिकाऱ्यांचा गैरसमज दूर करून या दोघांची सुटका केली. भाषा येत नसताना, वातावरण सर्वस्वी वेगळं असताना या आपल्या लोकांनी तिथं कशी तग धरली असेल हा विचार केल्यावर या सगळ्यांच्या विषयीचे कौतुक आपल्या मनात दाटून आल्याशिवाय रहात नाही.

दरम्यान संघर्ष करून आणि रसिकांची मनं जिंकून Ramo Samee पुन्हा एकदा लोकप्रिय झाला. त्याच्या लोकप्रियतेची पावती म्हणजे तेंव्हा युरोपातल्या जवळपास सगळ्याच भारतीय जादूगारांनी आपल्या नावामागे Samee जोडून Ramo Samee च्या लोकप्रियतेचा फायदा मिळवण्याचा प्रयत्न केला. पण लोकप्रियतेत Ramo Samee च्या आसपास पोचणे एवढे सोपे नव्हते. एका इंग्रजी वर्तमानपत्राने Ramo Samee चे वर्णन करताना म्हटले होते की – Ramo Samee हा विलक्षण देखणा, उत्तम विनोदबुद्धी असणारा तर होताच शिवाय फर्ड्या इंग्लिशने तो लोकांना मोहित करून टाकत असे. त्याच्या कार्यक्रमात सदैव हास्याचे कारंजे उडत असत.

१८३० च्या सुमारास Ramo Samee ची महिन्याची कमाई शंभर पौंडाहून अधिक होती तर बाकीच्या जादूगारांना जेमतेम पाच-सात पौंड मिळत. Ramo Samee ने एलन नावाच्या एका ब्रिटिश बाईशी लग्न केलेलं होतं आणि त्याला दोन मुली आणि एक मुलगा अशी संतती होती. १८४० च्या सुमारास Ramo Samee ची तब्बेत ढासळायला सुरुवात झाली. त्याचा परिणाम खेळांवर होऊन त्याचे उत्पन्न घटले, कर्जाचा डोंगर वाढू लागला. त्यातच १८४९ साली त्याचा एकुलता एक मुलगा तलवार गिळण्याचा सराव करताना मृत्यमुखी पडला आणि Ramo Samee ला जबर धक्का बसला. या धक्क्यातून काही तो सावरला नाही आणि २१ ऑगस्ट १८५० ला त्याचा मृत्यू झाला.

मरताना Ramo Samee ची आर्थिक स्थिती अतिशय हलाखीची होती. एलनकडं त्याच्या अंत्यसंस्कारानाही पैसे नव्हते. शेवटी एलनने एका वर्तमानपत्रातून मदतीचे आवाहन केले पण त्यालाही फारसा प्रतिसाद मिळाला नाही. एक सर्कस मालक, एक बिशप, दोन वेश्या आणि दोन ज्यू एवढ्याच लोकांनी जेमतेम मदत केली आणि कसेबसे Ramo Samee चे अंत्यसंस्कार St. Pancras church yard मध्ये पार पडले. १८७१ पर्यंत एलन आणि Ramo Samee च्या दोन मुली देशोधडीला लागल्या.

Ramo Samee नंतर जेमतेम एखादे दशक भारतीय जादूगारांनी युरोपमध्ये आपले कौशल्य दाखवण्यात घालवले.
पुढच्या काळात युरोपिअन जादूगार भारतीय जादूगारांच्या खेळातून शिकून त्यांच्याहून सरस प्रयोग करू लागले आणि त्यांनी भारतातच येऊन आपल्या कौशल्यावर पैसे मिळवणे सुरू केले व अशा रीतीने एक वर्तुळ पूर्ण झालं. या सगळ्या कोलाहलात Ramo Samee चं नाव इतिहासात कुठंतरी हरवून गेलं. पण ब्रिटिशांच्या साम्राज्यात जाऊन आपला झेंडा रोवणारा पहिला भारतीय म्हणून त्याचं नाव अजरामरच राहील.

यशोधन जोशी