“Hold the corridor”

जर्मनी १९४५ – १९३९ साली सुरु झालेल्या महायुद्धात सुरुवातीला जर्मनीची सर्वत्र सरशी होत होती.ऑस्ट्रिया, पोलंड, फ्रान्स सारखे देश जिंकून हिटलरच्या स्वप्नातले ३ रे राईश (3rd Reich) जवळपास पूर्ण युरोपभर पसरले होते.इटली,जपान हे देशही या युद्धात भाग घेऊन जर्मनीला साथ देत होते.युरोपबरोबरच आफ्रिका आणि आशियाही युद्धाच्या खाईत लोटला गेला होता.जर्मनीचे हवाईदल (luftwaffe) आता थेट लंडनवर बॉम्ब्सचा वर्षाव करत होते.एका मागून एक विजय मिळवत जर्मन सैन्याची आगेकूच सुरु होती आणि २२ जून १९४१ ला हिटलरने रशियाशी केलेला अनाक्रमणाचा करार मोडून त्यांच्यावर आक्रमण केले.युद्धाच्या तयारीत नसणाऱ्या रशियाची प्रचंड वाताहत झाली, जर्मन सैन्याने रशियाचा बराचसा भूभाग जिंकला पण तेवढ्यात कुप्रसिद्ध असा रशियन हिवाळा सुरु झाला आणि जर्मन सैन्याला त्याचा प्रचंड तडाखा बसला. स्टालिनला आपल्या या ‘जनरल विंटर’वरती अतिशय भरोसा होता. रशियात खोलवर घुसलेल्या जर्मन सैन्याला पुरवठा करणे हे काम अतिशय दुरापास्त होऊन गेले आणि रशियन लालसेना (Red army) आणि नागरी संरक्षणदलांनी जर्मन सैन्याला घेरले.रशियन आघाडीवर लढणाऱ्या जर्मन सेनेतल्या वरिष्ठ अधिकाऱ्यांनी तात्पुरती माघार घेण्याची परवानगी हिटलरकडे मागितली पण हिटलरने त्यांना ‘विजय किंवा मरण’ अशा स्वरुपाची आज्ञा दिली. जर्मन सैन्याने लढण्याचे शर्थीचे प्रयत्न केले पण अन्नधान्य आणि इतर युद्धसाहित्याच्या टंचाईने शेवटी त्यांचे सर्व प्रयत्न निष्फळ ठरले. लाखो जर्मन सैनिक मृत्युमुखी पडले, हजारो कैद झाले आणि शेवटी हिटलरला रशियन आघाडी गुंडाळावी लागली. Operation Barbarossa सपशेल फसले. आता जर्मनीची पूर्व आघाडी (Eastern Front) हळूहळू माघार घेत होती आणि रशियाने आगेकूच सुरु केलेली होती आता रशियन सैन्याने जर्मनीला ठेचून बर्लिनवर रशियाचा लाल झेंडा फडकवण्याचा निर्धार केलेला होता.

दुसऱ्या बाजूला पश्चिम आघाडीवर ब्रिटीश, अमेरिकन आणि फ्रेंच फौजांनी नॉर्मंडीच्या किनाऱ्यावर प्रचंड मोठी जोखीम पत्करून लाखो सैनिक उतरवले आणि त्या आघाडीवरही जर्मन सैन्याची पिछेहाट सुरु झाली.१९४४ संपता संपता जर्मनीच्या दोन्ही बाजूनी दोस्त राष्ट्रांच्या फौजांचा विळखा पडला आणि दुसरे महायुध्द शेवटच्या टप्प्यात पोचले. जर्मनीच्या भूमीवर झालेल्या या लढाईच्या शेवटच्या चरणातील काही महत्वाचे प्रसंग या लेखातून मांडण्याचा प्रयत्न केलेला आहे.

मार्च १९४५ Oderberg शहर –  जर्मन सैन्याचा Eastern Front (एकेकाळचा रशियन फ्रंट) आता जर्मनीच्या मधोमध पोचला होता, पूर्वेच्या दिशेने रशियन लाल सेना आणि पोलिश सैन्य आगेकूच करत होते. जर्मन रेडीओवरून अजूनही नाझींच्या सरशीच्या बातम्या सांगितल्या जात होत्या, १९४५ च्या जानेवारी पासूनच Oder नदी पार करण्याचा प्रयत्न रशियन लाल सेना करत असून जर्मन सैन्य त्यांचा यशस्वी प्रतिकार करत आहे अशा बातम्या प्रसारित केल्या जात होत्या. प्रत्यक्षात Oderberg पाशी युद्धाची भयंकर धुमश्चक्री सुरु होती, जर्मनीची 9th Army येथे तैनात होती आणि या लढाईत ३५००० हून अधिक जर्मन सैन्य कमी आलेले होते. जर्मन सैन्याची शक्ती आता घटत चाललेली होती, पाच वर्षाहून अधिक काळ सुरु असलेल्या युद्धानंतर आता जर्मनीला आता मनुष्यबळाचा तुटवडा जाणवत होता, या युद्ध आघाडीवर लढणारे बरेचसे सैनिक हे १६-१७ वर्षांचे कोवळे युवक होते आणि आता या अननुभवी सैन्याला आता रशियाच्या राक्षसी सैन्यबळाला तोंड द्यायचे होते.

Oder नदी ओलांडणे रशियन सैन्याला फारसे अवघड नव्हते, त्यांनी नदी ओलांडण्यासाठी तात्पुरते पण मजबूत पूल उभारले होते आणि नदी ओलांडून जर्मनीच्या पश्चिम भागावर हल्ला करण्याची त्यांची तयारी सुरु होती, इथून राजधानी बर्लिन फक्त ६० किमी लांब होते. सुमारे २५ लाख रशियन सैन्य या मोहिमेत सहभागी झालेले होते. या सैन्याची ३ भागात विभागणी केलेली होती आणि यातल्या एका दलाचे नेतृत्व प्रसिद्ध रशियन जनरल झुकॉव्हकडे होते. झुकॉव्हच्या नेतृत्वाखाली ९ लाख रशियन सैन्य होते आणि त्यांच्यासमोर १,३०,००० सैन्यबळ असणारी जर्मनीची 9th Army होती. जर्मन सैन्याचे नेतृत्व करत होता जनरल थिओडोर बुसा (Theodor Busse). कोणत्याही परिस्थितीत बर्लिनचे रक्षण करण्याचे आदेश हिटलरने बुसाला दिलेले होते. Oder नदीवर आणि Frankfurt ला संरक्षणाची अभेद्य भिंत उभारून बर्लिनचे रक्षण करण्याची बुसाने तयारी केली.

याप्रसंगी जर्मनसैन्याच्या मनोधैर्याचे कौतुक करावे तेवढे थोडेच, समोर रशियन सैन्याचा सागर दिसत असूनही ते योग्य संधीची शांतपणे वाट बघत होते. तर पलीकडच्या बाजूला झुकॉव्ह आपल्या सैन्य आणि सामुग्रीची जुळवाजुळव करण्यात मग्न होता. सिलो हाईट्स (Seelow Heights) हि एक उंचावर असणारी अत्यंत मोक्याची जागा हेरून तिथे झुकॉव्हने आपले Headquarter बनवले होते येथून बर्लिन फक्त ९० किमी होते आणि त्याचे पुढचे लक्ष होते बर्लिन. रशियन सैन्याच्या उच्च अधिकाऱ्यांच्यात जास्तीत जास्त प्रदेश जिंकण्याची स्पर्धा सुरु होती, आपण जास्त प्रदेश जिंकून स्टालिनच्याकडून होणाऱ्या सन्मानास पात्र व्हावे यासाठी त्यांची धडपड सुरु होती. स्टालिनची योजना एप्रिलच्या दुसऱ्या आठवड्यात बर्लिनच्या दिशेने आघाडी उघडून २ आठवड्यात बर्लिन हस्तगत करावे आणि १ मे बर्लिनमध्ये साजरा करावा अशी होती.

आता झुकॉव्हचे सैन्य सज्ज झालेले होते, त्याच्याकडे उत्तम प्रकारचा तोफखाना आणि ३००० रणगाडे होते ( आणि जर्मन सैन्याकडे फक्त ५०० रणगाडे होते). युद्धतयारी बरोबरच जर्मन सैन्याला मनोधैर्य खच्ची करून माघार घ्यायला लावण्यासाठीही झुकॉव्हने प्रयत्न सुरु केले. जर्मनीतून पळून जाऊन रशियात आश्रय घेणारे काही कम्युनिस्टही रशियन सैन्याबरोबर होते, त्यांच्याकडून लाऊडस्पीकरवरून जर्मन भाषेत संदेश पसरवले जात होते. या संदेशांचा आशय माघार घेऊन तुमचा जीव वाचवा असा होता पण याला जर्मन सैन्याने मुळीच दाद दिली नाही. याचबरोबर जर्मन सैन्यात अशीही एक अफवा पसरली होती कि रशियन आघाडीवर लढताना कैद झालेला जनरल झायलीच (Seydlitz) हा आपल्या जर्मन सैन्यासह रशियाकडून लढत आहे, पण रशियन सैन्याने झायलीचचा वापर जर्मन सैन्याला माघार घेण्याचे आवाहन करण्यासाठी केलेलाच होता.

१६ एप्रिल १९४५ च्या मध्यरात्री रशियन सैन्याने प्रचंड बळ एकवटून हल्ला सुरु केला, ओडर नदीवरच्या जर्मन आघाडी पथकांच्या दिशेने तोफगोळे आणि अग्निबाणांचा पाऊस पडू लागला, धुळीचे लोळ उठले आणि समोरचे काही दिसेनासे झाले. जर्मन फौजांच्या आघाडीची ताकत या माऱ्यापुढे चालेनाशी झाली. बराच काळ चाललेल्या या सरबत्तीनंतर रशियन रणगाडे आणि चिलखती वाहने पुढे पुढे सरकू लागली आणि त्यांच्या पाठोपाठ रशियन पायदळाने कूच केले. जर्मन सैन्याला या प्रचंड रशियन सैन्याला थांबवणे शक्य होईना, जर्मन सैन्याचा मोठ्या प्रमाणात नाश होऊ लागला. आघाडीवरच्या तुकड्यांनी माघार घेऊन काही चौक्या रिकाम्या केल्या.माघार घेऊन मुख्य सैन्याबरोबर एकत्रितपणे या हल्ल्याचा मुकाबला करण्याचा त्यांचा प्रयत्न सुरु झाला. जर्मन सैन्याने सिलो हाईटसच्या प्रदेशात अनेक ठिकाणी खंदक उभारले होते,अडथळे उभारून ठेवलेले होते. त्यांच्या आडोशाने त्यांनी अटीतटीची झुंज द्यायला सुरुवात केली. जर्मनांचा प्रतिकार इतका कडवा होता कि रशियाच्या चढाईचा वेग अतिशय मंदावला.

तीन दिवसांच्या अथक लढाईनंतर आणि ३०,००० सैनिकांचा बळी दिल्यावर रशियाला जर्मन आघाडीला खिंडार पडणे शक्य झाले. युद्धभूमीवर जर्मन आणि रशियन सैनिकांच्या प्रेतांचा खच पडलेला होता. निकामी झालेले रणगाडे धूर ओकत होते, चिलखती गाड्या धूर ओकत होत्या. जर्मनीचेही १२,००० सैनिक मृत्युमुखी पडले. जर्मनीच्या बाजूने मनुष्य आणि साहित्याची हानी कमी झालेली असली तरी झालेली ही हानी भरून काढण्याची त्यांची क्षमता संपून गेलेली होती. २० एप्रिलला रशियन सैन्याने जर्मनीच्या सैन्याला सर्व बाजूनी वेढले आणि कोंडीत पकडले. कोंडीत सापडलेल्या या सैन्यावर रशियन तोफखाना आग ओकू लागला, डोक्यावरून भिरभिरत विमाने बॉम्बहल्ला करू लागली. तिथे असणाऱ्या हाल्बे जंगलातील दाट झाडीत लपून जर्मन सैन्यही तिखट प्रतिकार करू लागले. (या भागाला Halbe pocket असे नाव देण्यात आलेले होते) पण हा प्रतिकार नियोजनबद्ध नव्हता, रशियन सैन्याच्या विळख्यातून सुटून पश्चिमेकडे म्हणजे बर्लिनकडे जात जात प्रतिकार करण्याचा प्रयत्न सुरु झाला. तोफांच्या आणि बॉम्बच्या धुरामुळे वातावरण कुंद झालेले होते, प्रेतांचा खच पडलेला होता त्यावरून रशियन रणगाडे पुढे सरकत होते, जर्मन सैन्य मिळेल त्या वाहनाने रशियन सैन्याचा वेढा फोडून निसटायचा प्रयत्न करत होते आणि या वाहनांना रशियन विमाने आणि तोफखाना अचूक टिपत होता. जनरल बुसा जरी या सैन्याचे अजूनही नेतृत्व करत असला तरी त्याचे या सैन्याच्या हालचालीवर कोणतेही नियंत्रण राहिलेले नव्हते, शेवटी त्यानेही बर्लिनच्या दिशेने माघार घेण्याचा आदेश दिला पण त्याआधीच जर्मन सैन्याने ते प्रयत्न सुरु केलेले होते.

अग्निबाण आणि तोफांच्या माऱ्यातून वाट काढत जर्मन सैन्य रशियन सैन्याचा वेढा फोडायचा प्रयत्न करत होते, रशियन सैन्याकडून युद्धबंदी बनवले जाण्याची भीती या हालचालीला बळ देत होती. उरलेसुरले रणगाडे गोळा करून त्यांच्या आडोशाने जर्मन सैन्य पुढे सरकत सरकत शेवटी हाल्बे नावाच्या गावाजवळ जाऊन पोचले, पण यांची संख्या फक्त काही हजार होती, बाकीचे सैन्य त्यामानाने बरेच कमनशिबी होते जे अजून हाल्बेच्या जंगलातच अडकून पडले होते आणि तो त्यांच्यासाठी मृत्यूचा सापळा ठरला. दुसऱ्या बाजूला आता रशियन सैन्याच्या तुकड्या आता बर्लिनच्या उपनगरापर्यंत जाऊन पोचल्या होत्या.

“परिस्थिती अजूनही सुधारेल” अशी वल्गना हिटलरने २५ एप्रिलला केली, 9th Army (जी हाल्बेच्या जंगलात अडकून पडलेली होती) येऊन बर्लिनचे संरक्षण करेल अशी आशा त्याने जर्मन नागरिकांना दाखवली. इकडे हजारो जर्मन सैनिकांना रशियन सैन्याने युद्धबंदी बनवले होते आणि सैबेरियाला रवाना केले होते. त्यांचे पुढे काय झाले याचा कोणताही मागमूस उरला नाही. त्यातील काहींना १९५५-६०च्या दरम्यान रशियाने मुक्त केले. अनेक युद्धकैदी रशियाने सुडापोटी ठार केले.

रशियन फौजांचा वेढा आता बर्लीनभोवती पडला, हाल्बेच्या जंगलातून निसटलेले सैन्य जनरल विंकच्या (Walther Wenck) पश्चिम आघाडीवर ब्रिटीश आणि अमेरिकन सैन्याशी लढणाऱ्या 12th Army ला जाऊन मिळाले आणि आता 12th Army एकाचवेळी अमेरिकन आणि रशियन सैन्याशी लढू लागली. एल्ब (Elbe) नदीच्या आसपासच्या ही लढाई सुरु होती, जर्मन फ़िल्डमार्शल कायटेलने (Keitel) विंकला आज्ञा केली कि त्याने आता 12th Army सह बर्लिनचे रक्षण करावे आणि फ्युररला मुक्त करावे. सुरुवातीला विंकने ही आज्ञा पाळली पण रशियाने वेढलेले बर्लिन पुन्हा हस्तगत करणे हे अशक्यप्राय आहे हे लक्षात येऊन ते साहस करण्याचा विचार सोडून दिला. हिटलरने पुन्हा वल्गना केली कि “जनरल विंकची 12th Army येत आहे,ते आले कि परिस्थिती पालटेल.”

हिटलर आता कोणत्या जगात वावरत होता तेच समजत नव्हते. बर्लीनवर अक्षरश: आगीचा वर्षाव होत होता, सर्व इमारती ढासळलेल्या होत्या, हिटलर अजूनही नवनवीन लष्करी आदेश काढत होता, ज्या सैन्याच्या नावे हे आदेश निघत होते ती सैन्यदले आता अस्तित्वातच नव्हती. हिटलर आणि कायटेलच्या आदेशांना झुगारून विंकने आपल्या सैन्याला अडकून पडलेल्या 9th Army ची सुटका करण्याचे आदेश दिले आणि २६ एप्रिल १९४५ ला जर्मन सैन्याने शेवटची चढाई सुरु केली, या हल्ल्याचा जोर इतका जबरदस्त होता कि रशियन सैन्याची बरीच पीछेहाट झाली. जर्मन सैन्याने अनेक गावे आणि शहरे पुन्हा हस्तगत केली. विंक आपल्या सैन्याला पुन्हा पुन्हा संदेश पाठवत होता “Hold the corridor”, 9th Army ला माघार घेण्यासाठी जिंकलेला हा टापू काही काळापुरता का होईना राखून ठेवणे अत्यंत महत्वाचे होते आणि विंकची 12th Army प्राणपणाने आपल्या जनरलच्या “Hold the corridor” या आज्ञेचे पालन करत होती.

२७ एप्रिल १९४५ ला कायटेलने पुन्हा एकदा विंकला आदेश दिला कि, बर्लिनची लढाई आता शेवटच्या टप्प्यात आहे, बर्लिनचे संरक्षण कर. बर्लिनची आशा आता फक्त तुझ्यावर आहे. पण विंकने आता रशियाच्या कचाट्यात सापडलेल्या जर्मन सैन्याची मुक्तता करून अमेरिकन आणि ब्रिटीश सैन्यापुढे शरणागती पत्करण्याचे ठरवले होते. विंकने वेळोवेळी आपल्या सैन्याशी बातचीत करून त्यांचे धैर्य उंचावले, त्याने त्याच्या सैनिकांना आश्वासन दिले कि लौकरच अडकून पडलेल्या 9th Army तील उरलेले सैनिक आणि अडकून 12th Army यांसह तो अमेरिकन आणि ब्रिटीश सैन्यापुढे शरणागती पत्करेल. २९ एप्रिलच्या रात्री हिटलरने जोड्लमार्फत (Jodl) कायटेलला एक संदेश पाठवला आणि त्यात ५ प्रश्न विचारलेले होते,
1. Where are Wenck’s spearheads?
2. When will they attack again?
3. Where is the Ninth Army?
4. To where is it breaking through?
5. Where are Holste’s [XXXXI Panzer Corps] spearhead?

हिटलरला अजूनही चमत्काराची अपेक्षा होती, पण कायटेलने यावेळी खरे उत्तर देण्याचे धाडस दाखवून हिटलरला प्रत्यक्ष परिस्थितीची कल्पना दिली. कायटेलने हिटलरला खालील उत्तर पाठवून दिले.

To 1. Wenck’s point is stopped south of Schwielow Lake. Strong Soviet attacks on the whole east flank.
To 2. As a consequence Twelfth Army cannot continue the attack toward Berlin.
To 3 and 4. Ninth Army is encircled. A panzer group has broken out west. Location unknown.
To 5. Corps Holste is forced to the defensive from Brandenburg via Rathenow to Kremmen.

३० एप्रिल १९४५ ला विंकने 9th Army ला रेडीओवरून लौकरात लौकर 12th Army पर्यंत पोचण्याचा संदेश पाठवला. (Comrades, you’ve got to go in once more, “It’s not about Berlin any more, it’s not about the Reich anymore. The mission is not to win a military victory or commendations, it is to save lives.” हा त्याने पाठवलेल्या संदेशातील काही भाग आहे)

9th Army तील सैनिक आता रात्रंदिवस धावत होते, जागोजागी रशियन फौजेशी त्यांचा सामना होत होता, रशियन सैनिक त्यांचा पाठलाग करत होते, त्यांची लांडगेतोड करत होते. 12th Army चिवटपणे झुंजत, रशियन माऱ्याला तोंड देत त्यांच्यासाठी रस्ता मोकळा करत होती. १ मे १९४५ ला हे हजारो सैनिक विंकच्या सैन्याला येऊन मिळाले. हे सैनिक थकलेले होते, अनेकजण जखमी होते त्यांना त्यांच्या साथीदारांनी पाठीवरून आणलेले होते. काहीजण कुबड्या काठ्या घेऊन चालत होते. सैनिकांबरोबरच यात अनेक परिचारिका आणि रशियन सैन्याच्या भीतीने पळालेले नागरिकही होते.

रशियन सैन्याला पाडलेल्या खिंडारातून 9 आणि 12th Army तल्या सैनिकांनी पश्चिमेकडे सरकत पुन्हा एल्ब नदीचा किनारा गाठला. पाठीमागून रशियन सैन्य अजूनही हल्ला करत होते, उखळी तोफांनी गोळे डागले जात होते आणि एल्ब नदीच्या तुटलेल्या पुलावरून आणि नदीच्या प्रवाहात उभ्या केलेल्या नौकातून जीवावर उदार होऊन नदी पार करून लाखो जर्मन सैनिकांनी आणि नागरिकांनी अमेरिकन सैन्यापुढे शरणागती पत्करली. या दिवशी तारीख होती ६ मे १९४५.

युद्धानंतरच्या घडामोडी

9th Army चा प्रमुख जनरल बुसी १९४५ ते ४८ युद्धकैदी होता. इतर जर्मन जनरल्स बरोबर त्याच्यावर देखील न्युरेम्बर्ग येथे खटला चालवण्यात आला (Nuremberg trials) पण त्यातून त्याची निर्दोष मुक्तता झाली. पुढे बुसी पश्चिम जर्मनीचा नागरीसुरक्षा समितीचा अध्यक्ष झाला, दुसऱ्या महायुद्धावर त्याने लिखाणही केले जे बरेच प्रसिध्द झाले. बुसी १९८६ साली मरण पावला.

12th Army चा प्रमुख जनरल विंक १९४७ पर्यंत युद्धकैदी होता, सुटकेनंतर तो औद्योगिक क्षेत्रात कार्यरत राहिला आणि १ मे १९८२ साली एका मोटार अपघातात तो मरण पावला.

दुसरे महायुद्ध संपून ७० वर्षे होऊन गेली, जनरल विंकच्या मृत्यूलाही आता ३५ वर्षे होऊन गेली. हे युद्ध लढलेलेही आता काळापल्याड जाऊन पोचले पण अजूनही दरवर्षी डिसेंबर आला की मला रशियातल्या भयावह हिवाळ्यात लढणारे जर्मन्स आठवल्याशिवाय रहात नाहीत.

यशोधन जोशी