तुझा गंध येता – भाग २

मुळच्या अरबस्तानातल्या कॉफीनं  जग कसं पादाक्रांत केलं याबद्दल आपण मागच्या भागात बघितलं पण समाजमान्यता मिळवण्यासाठी अजून कॉफीची अग्निपरीक्षा होणं बाकी होतं.  त्याची गोष्ट आपण या भागात ऐकूया.

मक्केत लोकांना कॉफीची आवड लागली. धार्मिक कार्यक्रमातून प्यायली जाणारी कॉफी नंतर सहज प्यायली जाऊ लागली. कॉफीची दुकानं उघडली गेली त्यांना Kaveh Kanes असं संबोधलं जाई. कॉफी पिता-पिता लोक बुद्धिबळ आणि इतर बैठे खेळ खेळू लागले. कॉफीच्या सोबतीने गप्पा-गोष्टी रंगू लागल्या, नाना विषयांवर खमंग चर्चा करू लागले. कॉफीच्या जोडीला नाचगाणेही सुरू झाले. इथंवर आपण येऊन पोचलेलो होतो.

कोतवालपदी केली. नवीन   कोतवालसाहेब भलतेच शिस्तप्रिय आणि धार्मिक होते. एकदा आपला संध्याकाळचा नमाज संपवून शहराचा फेरफटका मारायला ते निघाले. एके ठिकाणी रस्त्यात त्यांना काही लोक एकत्र बसून कॉफीचे घोट घेत बसलेले दिसले. वास्तविक ते लोक रात्रभर जागून प्रार्थना करायची तयारी करत होते. त्यांच्या हातातले पेय मदिरा असावी असा कोतवालसाहेबांचा पहिल्यांदा समज झाला पण त्यांचा हा समज त्यांच्याबरोबरच्या लोकांनी दूर केला व हे लोक कॉफी पीत असल्याचे त्यांना सांगितले. शिवाय शहरभर हे असे लोक पसरलेले आहेत जे दिवसभर काही कामधंदा न करता कॉफी पीत बसलेले असतात, यात फक्त पुरुष नाही तर त्यांच्या जोडीला स्त्रियाही असतात अशीही पुस्ती त्याला जोडून दिली. हे ऐकल्यावर कोतवालसाहेबांना त्यांच्या अखत्यारीत येणाऱ्या शहरातील पुरुष आणि स्त्रियांच्या चारित्र्याची आणि नैतिकतेची भयंकर काळजी वाटू लागली. त्यांनी तडक कॉफी पिणाऱ्या लोकांना मशिदीत येण्यास मज्जाव केला व  दुसऱ्या दिवशी आपले सर्व अधिकारी, काझी, वकील, धर्मगुरू आणि मक्केतील सर्व प्रतिष्ठित नागरिक यांची एक सभा बोलावली.

दुसऱ्या दिवशी सभा सुरू झाल्यावर कोतवालाने सर्वांना आदल्या दिवशी घडलेला किस्सा सांगितला आणि कॉफी हाऊसेसवर बंदी घालावी असा प्रस्ताव मांडला व त्यावर बाकीच्या लोकांना त्यांचे मत विचारले. लगेच तिथं जमलेल्या तमाम लोकांनी कोतवालाचा कॉफीविरोधी रोख बघून बंदीला दुजोरा द्यायला सुरुवात केली. Kaveh Kanes कसे स्त्रिया पुरुष भेटतात,  ( म्हणजे ही परंपरा किती जुनी आहे बघा !)  तिथं कशी डफ वगैरे वादयं वाजवून नाचगाणी चालतात, बुद्धिबळ आणि Mankala सारखे खेळ पैसे लावून खेळले जातात. शिवाय धर्माच्या विरुद्ध असणाऱ्या कितीतरी गोष्टी तिथं चालतात. तुमच्यासमोर या सगळ्या गोष्टी चालू होत्या कयामतच्या दिवशी तुम्हाला याचा जबाब द्यावा लागेल असं लोकांनी म्हटल्यावर तर कोतवालाने कॉफीवर बंदी घालायचा निर्धारच केला.

एका उच्चवर्गातल्या गृहस्थानं तर कॉफी ही मद्यासारखीच नशीली असल्याचं सांगितलं, यावर ताबडतोब बाकी लोकांनी तुला मद्याचा काय अनुभव असा प्रश्न विचारल्यावर हे गृहस्थ सारवासारवी करू लागले. कॉफीप्रेमी असणाऱ्या एका वकिलांनी कॉफीचा बचाव करण्याचा प्रयत्न सुरू केला. सामोपचाराचा प्रयत्न करत ते म्हणाले, हे सगळे मुद्दे बरोबरच आहेत. कॉफी हाऊसेसमध्ये हे उद्योग चालतातच, त्यांना शिस्त लागलीच पाहिजे. पण मुळात कॉफीची परीक्षा केली पाहिजे, ती शरीराला आणि मनाला घातक आहे का याचा निर्णय लागला पाहिजे फक्त दुकानं बंद करून काही होणार नाही. तर यावर हकीमांचं मत घ्यावं. त्यावर सभेतल्या एक प्रसिद्ध हकिम लगेच पुढं आला. या हकिमाने कॉफीविरोधी एक पुस्तकच लिहिलं होतं. त्याने कॉफी ही औषध म्हणून वापरणेही चुकीचं असून ते नैतिकता ढासळवणारं पेय असल्याचा निर्वाळा दिला.

 शेवटी या सभेनं बहुमतानं कॉफीवर बंदी घालण्याचा निर्णय घेतला. बंदीच्या ठरावावर सगळ्यांच्या सह्या घेऊन तो ठराव इजिप्तला बादशहाकडे पाठवून देण्यात आला. कॉफीवरच्या बंदीची त्वरित अंमलबजावणी करण्यात आली. कॉफीहाऊसना टाळं ठोकण्यात आलं आणि गोदामातली कॉफी जाळून टाकण्यात आली. कॉफीहाऊस बंद झाली पण लोक चोरून कॉफी पिऊ लागले. या बंदीवर काहींनी टीकाही केली पण सर्वमान्य निर्णय असल्यानं त्याचं पालन करण्याशिवाय काही पर्याय उरला नाही. दरम्यान काही लोक चोरून कॉफी पिताना सापडले तेंव्हा त्यांची गाढवावरून धिंड काढण्यात आली. कॉफीवर बंदी आणल्याचा आनन्दही काही लोकांनी साजरा केला पण तो काही फार काळ टिकला नाही.

कॉफीवरच्या बंदीचा ठराव इजिप्तला बादशहाकडे जाऊन पोचला, तो ठराव बघताच बादशहा भडकला आणि म्हणाला ज्या गोष्टीवर राजधानीत बंदी नाही त्यावर बंदी घालण्याचा अधिकार कोतवालाला कुणी दिला ? मक्केच्या हकिमांना माझ्या दरबारी हकिमांच्यापेक्षा जास्त अक्कल आहे? ठराव तर बादशहाने रद्द केलाच शिवाय कोतवालाचे कडक शब्दात कान उपटले.या निर्णयामुळे मक्केत आनंदी आनंद झाला. कोतवालाला सगळ्यांनी यथेच्छ शिव्याशाप दिले पण हे प्रकरण एवढ्यावरच आटपलं नाही. खुद्द कोतवालाच्या भावाने कोतवालाला ठार मारले, कारण कोतवालाच्या या कामगिरीमुळे त्यांच्या खानदानालाच बट्टा लागला असं त्याचं म्हणणं होतं. कॉफीला विरोध करणारा हकिमही मारला गेला.

मक्केतले कॉफीप्रेमी आता पुन्हा सुखाने कॉफीचे घोट घेत सुखात आयुष्य जगू लागले. १५२४ ला पुन्हा मक्केच्या काझीने कॉफीहाऊस बंद करवली पण त्याची लोकांनी घरात कॉफी पिण्याला हरकत नव्हती. ही बंदीही फार काळ टिकली नाही, लौकरच नवा कॉफीप्रेमी काझी आला आणि त्याने ही बंदी उठवली.

इस्तंबुलमध्ये गरीब असो वा श्रीमंत. तुर्क, ग्रीक, ज्यू आणि आर्मेनियन अशा सर्वच घरात दिवसातून दोनदा तरी कॉफीपान होईच. घरी आलेल्या प्रत्येकाला कॉफी पाजणे हा अलिखित नियम होता. कॉफी नाकारणे हे शिष्टाचाराच्याविरुद्ध वर्तन किंवा हा यजमानाचा अपमान मानला जाई. काही लोक दिवसातून वीसवेळा तरी कॉफी पीत. पॅरिसला जेवढा खर्च प्रत्येक घरामागे वारुणीवर होई त्याहून अधिक खर्च इस्तंबुलमध्ये कॉफीवर होई. रस्त्यातले भिकारी अन्नासाठी नाही तर कॉफी पिण्यासाठी हात पसरत. इतकेच नव्हे तर लग्नासाठी प्रियतमेला मागणी घालताना मी तुला कधीच कॉफी कमी पडू देणार नाही असं वचन प्रेमिक देत. एकनिष्ठतेच्या वचनापेक्षा हे वचन मोठे मानले जाई. लग्नानंतर पत्नीला कॉफी नाकारणे हे कारण काडीमोडासाठी पुरेसे असे.

यशोधन जोशी