श्रावणमासी…

आटपाट नगर होतं, ही साठा उत्तराची कहाणी पाचा उत्तरी सुफळ संपूर्ण किंवा उतू नको मातू नको घेतला वसा टाकू नको ही वाक्य आपण अनेकदा वाचतो आणि कधी कधी मजेत वापरतो सुद्धा. या सगळ्याचा सोर्स म्हणजे आपला श्रावणातला कहाणी संग्रह. या कहाण्या कोणी रचल्या कोणी लिहिल्या याबद्दल कुठलीही माहिती आजवर माझ्या वाचनात आलेली नाही. पण जवळपास गेली शे-सव्वाशे वर्ष तरी या कहाण्या सांगितल्या वाचल्या जात आहेतच. 

आटपाट नगर होतं, तिथं एक राजा राज्य करत होता किंवा तिथं एक दरिद्री ब्राह्मण रहात असे(सगळ्या गोष्टीतले ब्राह्मण दरिद्री का हे मला एक कायमचं पडलेलं कोडं आहे) अशी सुरुवात करून गोष्ट चालू व्हायची. मग पुढं आवडत्या नावडत्या सुना/राण्या, मनोभावे व्रत पाळणारे आणि हेळसांड करणारे (करणाऱ्या सुद्धा), दारी आलेल्याला दोन घास खायला घालून पुण्य कमावणारे वगैरे वगैरे टिपिकल कथाभाग त्यात असायचा. मग व्रत करून आलेलं वैभव, न केल्यानं आलेलं दळीद्र/दुर्भाग्य वगैरे मसाला आणि शेवटी हा वसा टाकायचा नाही वगैरे तंबी कहाणी वाचणाऱ्याला देऊन सगळे सुखानं नांदू लागायचे आणि कहाणी सुफळ संपूर्ण व्हायची. 

साधीसोपी व्रतं, उपासना आणि त्यातून हमखास फळ मिळेल ही आशा हा या कहाण्यांचा USP होता. अगदी परवा-परवापर्यंत या कहाण्या मध्यमवर्गीय घरात श्रावणात हमखास वाचल्या जायच्या, त्या ऐकलेली शेवटची पिढी आता बहुतेक तिशी-चाळीशीत असावी. या मराठीतल्या घरगुती कहाण्या कुठं बाहेर झळकल्या असतील याचा मला अजिबात अंदाज नव्हता. पण शंभर वर्षांपूर्वी या गोष्टी Deccan Nursery Tales or Fairy Tales From The South या नावानं प्रकाशित झालेल्या होत्या. Charles Augustus Kincaid नावाच्या एका ब्रिटिश गृहस्थाने हा अनुवाद केलेला आहे. 

 हे Kincaid साहेब मुंबईच्या हायकोर्टात न्यायाधीश होते, त्यांनी १९१४ साली या गोष्टी पुस्तकरूपाने प्रकाशित केल्या, त्याआधी याच गोष्टी टाइम्स ऑफ इंडियामध्ये छापून आलेल्या होत्या. हे पुस्तक Kincaid साहेबांनी आपला मुलगा Dennis ला अर्पण केलेलं आहे. पुस्तकाच्या अर्पणपत्रिकेनुसार आधी साहेबांनी या गोष्टी आपल्या चिरंजीवांना ऐकवल्या, त्याला त्या फारच आवडल्या म्हणून साहेबांनी या गोष्टी आधी पेपरात आणि मग पुस्तकरूपानं प्रकाशित केल्या. या Kincaid साहेबांनी केलेलं सगळ्यात महत्वाचं कार्य म्हणजे A History of Maratha People ग्रंथाच्या तीन खंडाचे त्यांनी रावबहाद्दूर पारसनीस यांच्याबरोबर केलेले लिखाण. 

आता आपण परत श्रावणातल्या कहाण्यांकडं येऊया.आपल्याकडं कहाण्यांची सुरुवात ‘ऐका गणेशा तुमची कहाणी’ पासून होऊन मग निर्मळ मळे उदकाचे तळे वगैरे स्टॉप घेत घेत व्रताची माहीती सांगून मग शेवटी साठाउत्तराऐवजी पाचाउत्तरी सुफळ संपूर्ण होते, आता यात कथाभाग काहीच नसल्यामुळं Kincaid साहेबांनी गणपतीलाच पुस्तकातून गाळून टाकलेलं आहे. त्यामुळं Kincaid साहेबांची कहाणी एकदम सुरू होती ती आदित्यराणूबाईपासून. आता या आदित्यराणूबाईला इंग्रजी कापडं न घालता तिला फक्त Sunday story च म्हटलेलं आहे. Atpat नावाच्या village मध्ये रहाणाऱ्या या ब्राह्मणाला नित्य समिधा, फुलं आणि दुर्वा आणायला woods मध्ये  पाठवल्यावर त्याला फक्त fetch sticks and cut grass एवढंच करता आलं. तिथं त्याला nymphs & wood fairies भेटल्या त्या holy rites करत होत्या, ब्राह्मणाने त्याना विचारल्यावर त्या म्हणाल्या you will become proud and vain and you shall not perform them properly. एखाद्या परकीय भाषेत आपल्या मातीतल्या गोष्टी रूपांतरीत करणं केवढं अवघड आहे हे आपल्याला इथूनच कळायला सुरुवात होती. मग आपल्या नेहमीच्या ‘गूळपाण्याचं’ चं pudding होऊन जातं आणि करा रे हाकारा, पिटा रे डांगोरा तर फारच थोडक्यात आवरून जातंय. 

Atpat नावाच्या village मध्ये घरच्या लेकीसुनांना bath घालून एक म्हातारी sandle wood paste, flowers, half dozen grains तांदूळ आणि खुलभर म्हणजेच few drops of milk  घेऊन महादेवाच्या मंदिरात जाते आणि भक्तिभावानं तेवढं खुलभर  दूध गाभाऱ्यात घालते आणि गाभारा दुधानं भरून जातो. खुलभर दुधाची ही कहाणी इथं Monday story म्हणून येते.

लहान असताना आपल्या डोळ्यातून सगळ्यात जास्त पाणी काढणारी गोष्ट म्हणजे भावाच्या घरी जेवायला जाणाऱ्या बहिणीची गोष्ट, शुक्रवारची गोष्ट. बहिणीची परिस्थिती ती जेंव्हा भावाकडं जाती तेंव्हा ती एकेक दागिना काढून बसायच्या wooden platform ठेवायला लागते.नंतर तिनं portion of rice घेतला आणि सरीवर ठेवला, portion of vegetable घेतला आणि ठुशीवर ठेवला. Sweetball उचलला चिंचपेटीवर ठेवला, मराठी गोष्टीत मोत्याच्या पेंडाला जिलबी मिळते पण इथं मात्र पेंडाला उपाशीच रहावं लागलेलं आहे. पण मराठी कहाणीतला जो समजावणीचा सुंदर सूर आहे तो इंग्लिशमध्येही टिकलेला आहे. 

श्रावण शनिवारचा मला आवडणारा भाग म्हणजे केनीकुर्डूची भाजी आणि भाकरी, या गोष्टीतली सून grain jars मधून grain काढून bread करते, केनीकुर्डूला अजून एक नाव आलापाला असंही आहे तेच नाव घेऊन भाजी grass ची झालेली आहे आणि तेरडा clover leaves होऊन त्याची चटणी झालेली आहे. 

नागपंचमीच्या गोष्टीत आईवडील आणि कुणीच नातेवाईक नसणाऱ्या सुनेला Nagoba the snake king  मामा म्हणून त्याच्या घरी न्यायला येतो त्याच्या फण्यावर बसवून तिला आपल्या beneath the earth महालात घेऊन जातो. तिथं काही दिवस राहून ती परत येते पण यायच्या आधी एका अपघातात तिच्या हातून दिवा पडून नागाच्या पिल्लांच्या शेपट्या जळतात. ही पिल्ले मोठी झाल्यावर आपल्या शेपट्या जाळणाऱ्याचा सूड घ्यायला हिच्या घरी येतात. त्यादिवशी नेमकी नागपंचमी असते आणि ही सुनबाई नागांची पूजा करत असते. या शेपूट जळलेल्या पिल्लांना आठवून ती म्हणते जिथं माझे भाऊ लांडोबा, पुंडोबा असतील खुशाल असोत त्याचं इंग्लिश भाषांतर little prince no tail, little prince cut tail आणि little prince dock tail केलेलं आहे जे वाचताना फार छान वाटतंय.

जवळपास सगळ्याच कहाण्या Kincaid साहेबांनी या पुस्तकात घेतलेल्या आहेत. यांना आपले हे सगळे सणवार माहीत कसे झाले असतील, तिथं या कहाण्या सांगितल्या जातात हे कसं समजलं असेल त्यानंतर त्यांना मराठी येत नसणारच हे गृहीत धरून त्यांनी त्यांचं हे शब्दशः भाषांतर कसं केलं असेल याचं कौतुक वाटल्याशिवाय रहात नाही. ज्या देशात आपण राज्यकर्ते म्हणून गेलेलो आहे तिथं तो आब बाजूला ठेवून तिथल्या संस्कृतीशी एवढी नाळ जोडून घेणं हे काम नक्कीच सोपं नाही. 

कधीकाळी आई-आजीकडून ऐकलेल्या वर्णसठीची, पिठोरीची शिवामुठीची आणि इतरही अनेक कहाण्या इंग्रजीतून वाचताना फार आनंद वाटत रहातो. नॉस्टॅल्जिया म्हणून पुन्हा एकदा या कहाण्या वाचायला आणि ऐकायला काहीच हरकत नाही. त्यासाठीच या पुस्तकाची लिंकही लेखाच्या शेवटी दिलेली आहे.या पुस्तकात सुखावणारी अजून एक गोष्ट म्हणजे यातली धुरंधरांनी रेखाटलेली चित्रं, इतकी सुंदर चित्र आजही आपल्याकडच्या पुस्तकात आढळत नाहीत. 

न उतता मातता (आणि वैतागता) तुम्ही हा लेख जसा पूर्ण वाचला तसेच आमचे पुढचेही लेख तुम्ही वाचावेत असं म्हणून ही साठा उत्तरांची कहाणी पाचा उत्तरी सुफळ संपूर्ण…

लिंक-https://archive.org/details/deccannurserytal00kinc

यशोधन जोशी